Amor Mundi – liefde voor de wereld – ingezet tegen egoïsme en individualisme

Het is voor mij de vraag of we met ‘amor mundi’ een bruikbaar (ethisch én politiek) filosofisch begrip te pakken hebben. De Vlaamse filosoof Peter Venmans schreef er een boek over dat van de week verscheen: Amor Mundi. Hoe komen we tot een betekenisvolle relatie met de ander? Atlas Contact, 2016

Daar ik redelijk content was over twee eerdere boeken van hem die ik las – De ontdekking van de wereld. Over Hannah Arendt (2005) en Het derde deel van de ziel. Over thymos [2011 – cf. blog], schafte ik me dit boek aan en las het meteen in één ruk uit.

Maar wat mij betreft werd dit boek een tegenvaller – een mislukking.

Hannah Arendt komt veel in het boek voor, maar het is dit keer geen boek over haar, maar over een begrip dat hij bij haar oppakte: Amor Mundi – liefde voor de wereld. Een goed uitgewerkt begrip werd het bij haar niet. Venmans wilde het, mede vanuit lectuur van haar en ander werk, verder verkennen en de ethische en politieke bruikbaarheid ervan nagaan. Maar ook hij komt niet tot een heldere analyse. Amor Mundi blijft bij hem een vage notie die hij weigert een heldere definitie of omschrijving mee te geven. En zo kan het veel verschillende dingen betekenen. Het meest sluit hij wel aan bij aanduidingen van Hannah Arendt en dan komt het neer op de wereld die wij, pluriforme naast en met elkaar levende mensen met elkaar opbouwen en in het verleden opgebouwd hebben. En zo duidt het begrip vooral op de intermenselijke relaties. Maar als het zo uitkomt kan ook de aarde eronder vallen en gaat het om ecologische verantwoordelijkheid.

Volgens zijn uitleg had Arendt een boek over politiek dat ze voor de Duitse uitgeverij Piper had willen schrijven (maar dat er nooit kwam) de titel Amor Mundi willen geven. Je komt echter ook tegen, b.v. bij Dirk de Schutter en Remi Peeters, Hannah Arendt. Politiek denker [Klement, Pelckmans, 2015], of bij het Hannah Arendt Center:

Hannah Arendt considered calling her magnum opus Amor Mundi: Love of the World. Instead, she settled upon The Human Condition. What is most difficult, Arendt writes, is to love the world as it is, with all the evil and suffering in it. And yet she came to do just that. Loving the world means neither uncritical acceptance nor contemptuous rejection. Above all it means the unwavering facing up to and comprehension of that which is. [Cf.]
Maar misschien is allebei waar.

Veenmans geeft een schets van hoe in de Middeleeuwen, te beginnen bij Augustinus, de Amor Dei centraal stond en hoe in de Verlichting de amor sui, de liefde van elk individu voor zichzelf en zijn eigenbelang centraal kwam te staan. Tot in het neoliberalisme het individu en zijn vrijheid in de markt centraal kwam te staan. Overwegend gebruikt de auteur het begrip amor mundi als hét instrument om scherp kritiek op het neoliberalisme te formuleren. Maar erg overtuigend is die kritiek niet altijd.

De auteur schetst zowel in z’n inleiding als in de epiloog dat hij er ambivalent tegenover is blijven staan. Tenslotte komt hij erbij uit dat het niet gaat om een of/of, of amor mundi of amor sui, maar om een en/en: zowel liefde voor jezelf, maar deze evenwichtig gecombineerd met liefde voor de wereld. En hij bepleit zelfs een omkering van de bekende spreuk “verander de wereld begin bij jezelf” in: “begin bij de wereld”. Het lijkt door de schrijver niet geweten (een kleinigheidje) dat de spreuk "verander de wereld begin bij jezelf” die hij in de 70-iger jaren situeert, in werkelijkheid het eerste motto was waarmee de ex-jezuïet Henri de Greeve (1892-1974) in april 1938 z’n lange reeks maandelijkse spreuken van de Bond Zonder Naam begon. Nogmaals, een kleinigheidje.

Ernstiger vind ik: het blijft een studeerkamerboek. Over de hedendaagse wereld zoals hij in onrust is (terrorisme, vluchtelingencrisis, armoede, ongelijkheid etc.) heeft de auteur nauwelijks iets te zeggen. Er is één korte passage over vluchtelingen, waarbij al meteen duidelijk wordt hoe weinig scherpte het begrip amor mundi meebrengt: het kan naar het uitkomt zowel liefde voor ‘de hele wereld’ aanduiden als liefde voor je beperktere kleine wereld die je – uit amor mundi – tegen een vluchtelingeninvasie wilt beschermen. Kortom je hebt niets aan de notie amor mundi om tot verantwoorde handelingskeuzen te komen.

Venmans lijkt niet te voldoen aan een criterium voor de verantwoor-delijke schrijver dat bij Hannah Arendt gevonden kan worden:

“The true author, in other words, does not augment some spiritual or bookish world, but the real world, because he responds to it. In other words, a true author never stands only in the history of ideas, he is part and parcel of History.”
-- Hannah Arendt, Lecture Notes for History of Political Theory, Library of Congress Archive, box 39. [
cf.]

Tot slot nog iets over Spinoza.
Spinoza komt in het boek éénmaal voor – niet uit Venmans zelf, want die heeft kennelijk niets met onze filosoof, maar via Hans Jonas, wiens pleidooi in Das Prinzip Verantwortung om verantwoording te nemen voor onze nakomelingen aan wie we een leefbare aarde dienen na te laten Venmans weergeeft. Jonas baseert zich op Spinoza en wel voornamelijk diens conatus-beginsel. De enigszins merkwaardige passage daarover moet ik hier toch even citeren. Daarbij noteer ik even dat door het hele boek heen veel kritiek op het individualisme van Ayn Rand wordt gegeven:

“De conatus-hypothese en het wereldbeeld dat daarbij hoort, is redelijk magisch: er wordt een kracht aan de dingen toegeschreven die die dingen per definitie niet kunnen hebben, eenvoudigweg omdat het hun aan bewustzijn ontbreekt. De conatus-gedachte is in elk geval geen psychologische constatering maar een metafysische aanname. Maar zelfs als we daarmee zouden instemmen, blijft het tweede probleem bestaan: dat wij ons als mensen, die zelf ook in een overlevingsstrijd gewikkeld zijn, zouden moeten interesseren voor de conatus van bomen en stenen. Het is niet omdat de rots wil blijven bestaan dat wij ons daar om moeten bekommeren. Volgens Ayn Rand mag je dan ook de rots splijten om er gebouwen mee op te richten bestemd voor menselijke bewoning. De rots is met andere woorden niet heilig.” [p. 202]

Het boek leest vlot weg, Venmans kán schrijven en zet de lezer uit de – vooral - filosofische literatuur vele interessante aandachtspunten en overwegingen voor. Maar het geheel blijft uiteindelijk onbevredigend, hier en daar tamelijk gekunsteld en wat het centrale begrip betreft te weinig scherp.

                                           * * *

Méér Amor Mundi 

Of

 

Interview met Peter Venmans in Trouw van 27 maart 2016 n.a.v. zijn boek

Een museum van Amor Mundi, liefde voor de wereld - amormundi.nl/

James W. Bernauer, S.J. (ed.), Amor Mundi. Explorations in the Faith and Thought of Hannah Arendt. [Boston College Studies in Philosophy, Volume 26] Martinus Nijhoff Publishers, Dordrecht, 1987 [Nu Springer]

[Gebruik gemaakt van een illustratie van vrouw die een globe kust en handen die wereldbol omvatten van www.opencircles.nl/]

 

Reacties

Dat zou een mooie discussie zijn: schreef Spinoza andere dan studeerkamerboeken?