David Gorlaeus (1591-1612) Nederlands eerste atomist
Ook als iedereen er een tegengestelde mening op na zou houden moet de waarheid verdedigd worden, en jij moet hierbij je eigen leraar als vijand beschouwen. Dit is je eeuwige opdracht.
David Gorlaeus in het Liber amicorum van Engelbert van Engelen
Wie was die jongeman? In zijn korte leven schreef David Gorlaeus twee boeken die beide postuum werden uitgebracht.
• Exercitationes Philosophicae, quibus universa fere discutitur Philosophia Theoretica, et plurima ac praecipua Peripateticorum dogmata evertuntur, gepubliceerd in 1620 te Leiden.
• Ideae Physicae, gepubliceerd in 1651 te Utrecht.
In die boeken, die veel gelezen werden in heel Europa, ontvouwde hij een atomaire theorie: alles in de wereld bestaat uit atomen, ook geestelijke zaken als de ziel. Hij bestreed dus de elemententheorie en bewegingsleer van Aristoteles en werd gezien als een van de grondleggers van de deeltjes-atoomtheorie.Door deze titels en de inhoud ervan heeft men lang gedacht dat hij een natuurkundige was, maar hij studeerde theologie. En dat in de periode van de grote strijd tussen arminianen en gomaristen. Toen hij op de universiteit van Leiden arriveerde was net Arminius overleden. Diens opvolger Vorstius hield er nog radicaler ideeën (o.a. over de vrije wil) op na dan Arminius. Gorlaeus deed pogingen om vanuit de filosofie de theologie van Vorstius te onderbouwen.
Prof. Christoph Lüthy, die een boek schreef: David Gorlaeus (1591-1612). An Enigmatic Figure in the History of Philosophy and Science [Amsterdam University Press, 2012) dat morgen wordt gepresenteerd: 'Het gaat erom of mensen een vrije wil en een ziel hebben waar ze zelf verantwoordelijkheid voor dragen, of niet. Het atomisme gaf de gelegenheid om God en de ziel in ruimte en tijd uit elkaar te trekken. Voor veel gelovigen was dat een angstaanjagende en zwaar zondige gedachte.'
Ook Descartes moet hem goed hebben bestudeerd en is misschien wel door hem beïnvloed. En Mersenne.
En Spinoza?Op 21 juli 2009 gaf Helen Hattab, universitair docent aan de Universiteit van Houston, in een reeks Spinoza workshops die toen aan de Universiteit van leiden georganiseerd werden door Eric Schliesser, een lezing waarin zij opperde dat Spinoza misschien ook wel beïnvloed is door David Gorlaeus.
Martine Heikens gaf een verslagje van die lezing, waarvan ik hier een gedeelte overneem [cf hier]. Gorlaeus verdedigt in zijn filosofische werk een monisme. Tot dit monisme is hij gekomen door logische redenaties en niet door metafysische aannames [sic!]. Iets dat wellicht Spinoza van hem heeft overgenomen. Gorleaus claimt - net als Spinoza - dat enkel substantie een zijn is. Gorleaus heeft de volgende redenering opgezet om dit te bewijzen:
1. zijn is één, dus een entiteit is altijd een eenheid
2. meervoudigheid is tegengesteld aan eenheid
3. gegeven (1) meervoudigheid is tegengesteld aan zijn
4. accidentele zijnden kunnen gescheiden worden en zijn meervoudig
5. daarom: accidentele zijnden zijn tegengesteld aan eenheid en entiteit
6. daarom: accidentele zijnden zijn niet-zijnden. Enkel substantie is zijn.
Mensen zijn in deze lijn van redenering accidentele zijnden; als wij sterven dan vallen wij uit elkaar. Dit betekent volgens deze logische redenering dat wij niet-zijnden zijn. [Tot zover uit dit verslagje]
De eenheid van substantie klinkt verwarrend, als je leest dat hij volgens Lüthy beweerde dat alles wat bestaat, zoals materie, de ziel, maar ook God als het ware ondeelbare entiteiten waren, atomen, die los van elkaar bestonden.
Zondag 29 april is op Nederland 2 is tussen 15.25 en 16.00 uur een documentaire te zien over David Gorlaeus: ‘wonderkind in de filosofie’ [daarna hier te zien]Zie hier alvast een interessante documentaire van Fryslân Dok fan 29 maart 2012, waarin de Friese historicus Arjen Dijkstra optreedt en naast Christoph Lüthy ook Leen Spruit te zien is. Helemaal aan het eind valt de naam van Spinoza (zonder link naar Gorlaeus).
______________-
Opdracht van David Gorlaeus in het Liber amicorum van Engelbert van Engelen
