De leuze "Ultimi barbarorum" is een van de werken van Spinoza! Zijn kortste!

Behalve de KV, de TIE, de PPC, de TTP, de Ethica, de TP, de Brieven en de Hebreeuwse Grammatica is er nog deze tekst, slechts bestaande uit twee woorden, welke echter ook onder de werken van Spinoza meegeteld mag worden. Je komt er echter weinig beschouwingen over tegen.

Het meest kom je de aanname tegen dat daar passionele woede achter stak, en maar weinig zie je de mogelijkheid geopperd dat het misschien toch wel om een rationele daad ging.

Centraal staat i.h.a. de vraag (voor velen de zekerheid) hoe Spinoza's gemoedsgesteldheid was toen hij na de moord op de gebroeders De Witt op een vel papier "Ultimi barbarorum" [opperste barbaren] schreef om op de plaats van de lynchpartij op te hangen. In het algemeen lees je, als het over deze gebeurtenis gaat, dat hij geschokt was en/of woedend en/of verontwaardigd - kortom passioneel. Om te beginnen bij de biografen. En ik moet eerlijk toegeven: tot ik aan de voorbereidingen voor dit blog begon was dat ook voor mij een zekerheid. Maar ik ben tot twijfelen gebracht.

Leibniz' tekst
Want in de aantekening die tussen de papieren van Leibniz gevonden werd is dát (van die woede) niet te vinden. Daarin lezen we: "Ich habe nach dem Essen einige Stunden mit Spinoza verbracht. Er sagte mir, er habe sich am Tage der Ermording der Herren de Witt gedrungen gefühlt, in der Nacht hinauszugehen und irgendwo, nahe dem Orte (der Ermordung), ein Papier anzuheften, auf dem stünde "Ultimi barbarorum!" [die "Auβersten der Barbaren] Aber sein Hauswirt, habe ihm das Haus verschlossen, denn er würde sich der Gefahr ausgesetzt haben, zerrissen zu werden." [Baruch Spinoza Sämtliche Werke Band 7, Lebensbeschreibungen und Dokumente, dl II, H3 document 64]

De biografen
Daar staat alleen dat Spinoza zich "gedrungen gefühlt" had om met dat papier naar buiten te gaan. Teun de Vries schrijft nadat hij de bovenstaande passage heeft vertaald over Spinoza's "woedende, ongewone emotie van deze rechtvaardige, die het niettemin in zelfbeheersing zeer ver had gebracht." (Spinoza, beeldenstormer en wereldbouwer, p. 172/73). Steven Nadler: "Spinoza was verbijsterd over deze barbaarsheid." (Spinoza, p. 389-90). Margaret Gullan-Whur, die in haar biografie van Spinoza wel erg veel verzint, neemt aan dat hij zijn bord met die tekst "wanhopig had weggesmeten en op zijn zolderkamer was gaan schreien in de muffe matrassen." (Spinoza. Een leven volgens de rede, p. 282). Zij haalde Lucas aan die het over Spinoza's tranen plengen had. Ik heb de tekst van de levensbeschrijving van Lucas die met Spinoza bevriend zou zijn geweest, alleen zoals hij in de genoemde Documenten op p. 40 te vinden is:

Lucas' tekst
"In diesem Geiste vergoβ er Tränen, als er seine Mitburger ihren gemeinsamen vater [De Witt] zerreiβen sah; und obwohl er besser wuβte als irgendeiner, wessen die Menschen fähig sind, so konnte er nicht umhin, bei dem Anblick dieses abscheulichen und grausamen Schauspiels zu schaudern: einerseits sah er einen beispiellosen Mord begehen, und eine auβerordentliche Undankbarkeit, anderseits sah er sich eines erlauchten Gönners beraupt und der einzige Stütze, die ihm blieb. Das hätte genügt, um eine gewöhnliche Seele niederzuwerfen, aber eine Seele wie die seinige, gewohnt, die inneren Erschütterungen zu überwinden, war nicht in Gefahr zu erliegen. Da er sich immer in der Gewalt hätte, stand er bald über diesem furchtbaren Ereignis. Als einer seiner Freunde, der ihn kaum verlieβ, darüber Erstaunen bezeugte, erwiderte unser Philosoph: "Was würde uns die Weisheit nützen, wenn wir, den Leidenschaften des Volks verfallen, nicht die Kraft hätten, uns von selbst wieder zu erheben?"

Lucas vertelt ons dat Spinoza er behoorlijk van ondersteboven was, maar zich weer spoedig in de hand had.

Kon het niet om actie i.p.v. passie gaan?
Onlangs had ik daar met iemand een discussie over of het wel een passie (woede) was die hem aanzette tot het willen stellen van deze daad (zijn actie). Juist in het licht van Spinoza's filosofie waarin hij een scherp onderscheid maakt tussen de passieve en de actieve affecten en op het passief (extrinsiek) versus actief (intrinsiek) gemotiveerd zijn én in het licht van het feit zoals toch algemeen wordt gerapporteerd dat zijn leven sterk in overeenstemming was met zijn leer.

En dan lijkt het hier alsof er iets niet klopt; alsof zo'n gewoon-menselijke woede-uitbarsting niet bij Spinoza zou passen. Dat merk je al een beetje bij Lucas en bij Theun de Vries. Maar de meeste mensen hebben er geen enkele moeite mee. We hoeven van hem toch geen bijna bovenmenselijke heilige te maken om grote waardering te kunnen opbrengen voor Spinoza's sterke denkkracht en op basis daarvan ontwikkelde filosofie?

Altijd maar woede...
Die woede kom je telkens weer tegen alsof vooral daar alle begrip voor bestaat - een paar voorbeelden: "sidderend van woede" (hier); "indigné par l'assassinat des frères De Witt" (hier); "diep geschokt"(hier); "In het rampjaar 1672 greep de lynchpartij op Johan de Witt en zijn broer Cornelis hem zeer aan. Spinoza was dermate geschokt..." (wiki); "Het schokte Spinoza zo diep" (canon); "was Spinoza in alle staten" (A.J. Boekestijn).

Zelfs de Franse filosoof Alain Billecoq die een stuk schreef getiteld "Ultimi barbarorum" waarin hij wil trachten "les causes et la violente réaction du philosophe" te begrijpen, noemt zelf eerst ook "Spinoza scandalisé [geschokt], écoeuré décide [verontwaardigd] d’aller placarder sur les murs de La Haye une affiche sur laquelle sont écrits ces deux mots: Ultimi Barbarorum." "Spinoza décide de manifester son dégoût [afkeer]" en de auteur wil "établir le lien entre l’indignation et l’Ultimi Barbarorum" [wil het verband laten zien tussen verontwaardiging en Ultimi Barbarorum]. Hij bekijkt Spinoza's daad in het licht van zijn filosofie van de affecten (over de woede met name). [Hier] Ik maak verderop enig gebruik van dit stuk. De enige van wie ik nog een tekst hierover tegenkwam was van Etienne Balibar, "Ultimi Barbarorum - Espinoza: o temor das massas" [Spinoza: de angst voor de massa] [PDF]

Tot zover een handvol voorbeelden over Spinoza's geschoktheid en verontwaardiging vanwaaruit tamelijk algemeen wordt aangenomen dat hij - passioneel - zijn tekst opschreef en had willen ophangen.

Kon het ook rationeel zijn?
Maar inderdaad is mogelijk dat hij in overeenstemming met zijn stelling 4/59 handelde: "Alle handelingen waartoe een affect, dat wij ondergaan, ons dwingt (determinatur), kan de rede ons zonder deze laten doen."

Maar dat kan uiteraard alleen maar als we onder die dwingendheid uit zijn (door een tegengestelde kracht), want bepaald is bepaald. Ook dat is in overeenstemming met Spinoza's leer. Stelling 4/59 moet dus niet los en alleen op zichzelf worden gezien, want dan lijkt het een te gemakkelijke gedragsaanwijzing.

Drang kan ook van binnenuit komen
Laten we dus eens nagaan hoe rationeel Spinoza mogelijk handelde. Maar niet na er eerst toch op gewezen te hebben dat hij zich volgens Leibniz "gedrungen gefühlt" had, wat toch erop duidt dat hij zich tot een daad gedwongen of bepaald (gedetermineerd) had gevoeld. Maar dan nog: die gedwongenheid of drang kan extern, maar ook intern gemotiveerd zijn. Die actie kan helemaal voortgekomen zijn uit wie Spinoza in zijn kern was en dus ook uit zijn leer!

Geen vrees voor de massa?
Dan lijkt het er uit de beschrijving op dat hij er even niet aan gedacht had, hetgeen hij in 4/54s uit Tacitus had geciteerd: "terret vulgus, nisi metuat - een volk zonder angst, is angstaanjagend." Misschien heeft hij dit pas na 1672 aan zijn tekst toegevoegd; dat weten we niet. Je kunt je afvragen hoe rationeel het is het angstaanjagende volk onbevreesd met een plakkaat tegemoet te gaan. Maar goed, er staat dat hij dat 's nachts had willen doen, gedekt door de duisternis, wat erop wijst dat hij z'n verstand niet even kwijt was.

Was de leuze wel in 't latijn?
Verder kun je je afvragen hoe verstandig het was het volk op iets te wijzen in het Latijn. Maar hiertegen zijn twee kanttekeningen in te brengen: we weten inmiddels dat die massa niet enkel bestond uit grauw en janhagel, maar dat er oranjegezinde burgers bij betrokken waren en daaronder waren er vast wel die Latijn verstonden. En de tweede kanttekening moet zijn: het feit dat Leibniz het in het Latijn noteerde, wil niet zeggen dat Spinoza zijn tekst ook in het Latijn had opgeschreven. Wellicht communiceerden de geleerden in het Latijn dat mogelijk hun enige gedeelde taal was.

En het naturalisme en determinisme dan?
Zou iemand die overtuigd is van de onontkoombare noodzaak van alles dat gebeurt, met een beschuldigende tekst de mensen op hun barre en boze hoogst barbaarse daad willen wijzen, alsof het volk anders had kunnen handelen dan het deed? Een bord met die tekst zou toch overbodig zijn en weinig opvoedende betekenis hebben en dat voor een filosoof die het zijne wilde bijdragen opdat steeds meer mensen volgens de rede zouden gaan handelen en daarom zijn Ethica schreef en daarna zijn Politiek traktaat.

Mogelijk vanuit geestkracht - fortitudo
De bovenvermelde filosoof Alain Billecoq, die wel vertrekt vanuit de algemeen aangenomen woede-uitbarsting, meent uiteindelijk dat Spinoza niet uit was op een woedeuiting en wraak, maar trachtte via die leuze de wereld te verlichten. Hij wijst erop dat het 'Spinozistische vacabularium' over een term beschikt om de rationele moed (le courage rationnel) uit te drukken: fortitudo! Spinoza wordt z.i. dan ook niet gedreven door passie, maar is ook in die pamfletactie consistent met zichzelf. En vervolgens maakt hij van die twee woorden a.h.w. een aparte publicatie die tot heden nog niet onder zijn werken werd vermeld! Hij schrijft:

"Ultimi Barbarorum sont les premiers mots de sa vertu d’indignation [Ultimi Barbarorum zijn de eerste woorden van zijn deugd van verontwaardiging]." En zijn slotalinea luidt:

Die leuze past exact binnen Spinoza's filosofie
"Ces deux mots [Ultimi Barbarorum] font signe vers ce qu’est l’authentique vie philosophique pour Spinoza.... Deze twee woorden [Ultimi Barbarorum] zijn een verwijzing naar wat het ware filosofische leven voor Spinoza is. [...] De filosofie van Spinoza is die van een dissidente filosoof die vitaal getuigt van de waarheid en de vrijheid. Voor hem zijn de wapens van kritiek eerlijk, maar zijn niet waar het ten diepste om gaat: door dagelijkse strijd het smerige beest dat, gezien onze natuur, in ons leeft te elimineren. Ieder van ons is deze Ultimus Barbarorum. Maar alleen de wijze weet dat.

Het is juist Spinoza die i.t.t. Hobbes erop blijft wijzen dat de zgn. natuurtoestand nooit verdwijnt en de ondertoon blijft uitmaken in elke politieke staatsvorm. Geweld hoort tot de menselijke natuur. Macht en geweld blijven de kern uitmaken van de politiek. Het in onze natuur gegeven geweldspotentieel (potentia) kan door opvoeding, vorming, onderzoek en nadenken, oefenen van ander gedrag en politiek door geweldsmonopolie aan de kant van de staat ingedamd worden, maar nooit geheel overwonnen.

Dat is de spiegel die Spinoza met "Ultimi barbarorum" zijn medemensen voorhoudt. Het is zijn kortste werk.
Het had zijn 17e eeuwse graffiti kunnen zijn.   

Reacties

In de Asia Times vandaag een commentaar van Nicholas A Biniaris over de voorbereidingen van een strafaanval op Syrië, getiteld: "Traps on the road towards barbarism."
Daarin deze passsage: "However, indignation, as Spinoza remarked, must turn to undertanding, and this I suggest should lead to a rational plan to redress the cause of indignation."

http://www.atimes.com/atimes/Middle_East/MID-01-060913.html

Hart stijke bdankt voor deze oheldring.