BdSpinoza

Een beslissende gebeurtenis in Spinoza's leven?

In mijn verslag dat ik gisteren plaatste over de Spinozadag in de Westerkerk, gaf ik al aan dat ik in een apart blog wilde terugkomen op de toespraak die Carlos Gilly uit Basel, momenteel verbonden aan de BPH, hield onder de titel: "Spinoza: van toverleerling tot atheïst." Hij kwam met 'een nieuwtje', iets dat een volstrekt nieuw licht zou werpen op een facet van de jonge Spinoza dat tot heden onbekend was gebleven. Het leek een ontdekking waarover hijzelf nogal enthousiast was, maar waarop hij die dag verder geen respons kreeg. 

Ik zet hier de gegevens die Gilly aandroeg op een rijtje: 

In zijn Dissertatio uit 1677, een tegen het cartesianisme gericht geschrift, schreef Johann Christoph Sturm (1635 – 1703) over ontmoetingen die hij met Spinoza te Rijnsburg had toen hij in 1660/1661 een jaar lang in Leiden verbleef. Hij schreef over Spinoza’s opvattingen en over zijn bibliotheek. En hij vermeldde dat er ‘een lachwekkende reden’ (‘ob causam ridiculam’) was “waarom Spinoza aan het geloof van zijn voorvaderen begon te twijfelen en vervolgens de synagoge ontvluchtte.” Wat die ‘lachwekkende reden’ dan wel was, beschreef hij niet.

Wel zou hij daarover, toen hij hoogleraar in de wis- en natuurkunde in Altdorf was, aan zijn leerlingen hebben verteld.

Eén zo’n leerling was Joachim*) Johann Michael Lange. Die deed in zijn “De genealogiis nunquam finiendis et fabulis judaicis (Neurenberg 1696) het verhaal dat door Sturm was verteld:

“De vader van Spinoza, een jood, bezat een handschrift dat zijn lievelingswerk was omdat het vol stond met magische processen en aanwijzingen voor praktische kabbala. Daaronder bevond zich ook een instructie over het tot leven wekken van de doden. Zo gebeurde het dat Spinoza zich kort na het overlijden van zijn vader vol verwachting op het boek stortte waarvan hij besefte dat het voor zijn vader van grote waarde was. En nadat hij daarin geleerd had op welke wijze doden worden opgewekt, voerde de man het gewaagde experiment uit, maar zonder enig resultaat. Geschokt door dit feit zei hij het jodendom vaarwel en hing vanaf dat moment geen geloof meer aan; integendeel, hij begon juist alle religies met de voeten te treden. Dit is dus de lachwekkende aanleiding die hem ertoe bracht eerst aan het geloof van zijn voorvaderen te twijfelen en vervolgens de synagoge te ontvluchten. Daar wordt naar verwezen, zonder de eigenlijke aanleiding te beschrijven, door bovengenoemde doctor Sturm in zijn Philosophia Eclectica, disput. De Cartesianis et Cartesianisno n. 12, pag. 164.”

Carlos Gilly dankt ene Jean Letrout die hem deze tekst uit de nalatenschap van François Secret* ter beschikking heeft gesteld.

Langs twee weggetjes probeert Carlos Gilly de geloofwaardigheid van dit verhaal en dus de mogelijkheid dat Spinoza in zijn jonge jaren een gelovige kabbalist geweest zou kunnen zijn, te ondersteunen.

Ten eerste door de Engelse filosoof Henry More op te voeren die in zijn weerlegging uit 1679 van de TTP van Spinoza al overeenstemming tussen Spinoza en Böhme meende te hebben aangetroffen en van mening was dat atheïsme en “enthousiasme” (sterke godsdienstzinnigheid; geestdrijverij), hoewel ze tegenovergesteld lijken, in veel overeenkomen. De meest onverschrokken atheïst kan vroeger heel goed een gelovige enthousiasteling geweest zijn.
[Dat kan. Zoals mijn leraar sociologie vroeger ook vaak zei: het verschil tussen uiterst rechts en uiterst links is uiterst gering… Over Henry More in dit volgend blog een 'beslissende opmerking]

Een tweede eveneens heel indirect bewijs ziet hij in de nogal wispelturige, vaak van geloof wisselende Johann Peter Späth, ex-protestant en ex-katholiek die zich tot het jodendom bekeerde en die om de verdenking böhmist of spinozist te zijn van zich af te wenden, een felle bestrijding van zowel Spinoza als Böhme opzette. Op zijn beurt viel Johann Georg Wachter Spät weer aan: die zou zich niet tot het ware jodendom hebben bekeerd, maar een mix van theosofia en kabbala aanhangen.

Dat zou allemaal moeten illustreren hoe dicht de kabbala en Spinoza’s leer bij elkaar zouden passen – nogal zeer indirecte 'evidenties' met grote omwegen bij elkaar geharkt. Hoe dan ook, Carlos Gilly vindt Spinoza’s ‘Werdegang van “tovenaarsleerling tot atheïst” “niet zo onbegrijpelijk”. En dan doet hij zogenaamd een bescheiden stapje terug, maar niet heus, als hij zegt: “het wachten is nu op het oordeel van de Spinozakenners op de bekendmaking van deze beslissende gebeurtenis in Spinoza’s leven.” [vet van mij]

*) NB uit een reactie bij dit blog van de heer mevrouw Cis van Heertum blijkt dat ik me vergiste en personen verwisselde. Joachim Michael Lange blijkt Johann Michael Lange en derhalve een andere persoon te zijn dan Joachim Lange. Ik laat de oorspr. tekst staan, maar neem de intentie ermee met deze notitie terug. (7-7-2008)

Wat Carlos Gilly volstrekt nalaat is om enig licht te laten schijnen op zijn boodschapper, Joachim Lange (1670 – 1744), Duits piëtist (mede door zijn activiteiten werd Halle een centrum van piëtisme); was een ‘gespierde polemist’, zoals Jonathan Israel hem omschrijft. Lange, sinds 1709 professor in de theologie in Halle, was het die de campagne tegen Wolff leidde en er verantwoordelijk voor was dat Wolff, waarschijnlijk op onware verdachtmakingen, uit Halle moest vertrekken. Lange was het die fel van leer trok tegen Van Leenhof, over wie hij beweerde dat sinds het begin van de nieuwe [= 18^e] eeuw in geen enkel ander verband het spinozisme ‘geraffineerder en schaamtelozer’ naar voren was gebracht dan door Leenhof in zijn boek, Der Himmel auf Erden. Hij noemde Van Leenhof meermalen ‘een van de meest perfide propagandisten van het spinozistisch fatalisme en determinisme', het sop waarmee volgens hem ook Wolff was overgoten. De publiciteitscampagne tegen Wolff in het Duits en in het Latijn werd zoals gezegd door Lange geleid. Lange was vooral zo fel anti Spinoza daar de controverse rond Van Leenhof aantoonde dat een populair vereenvoudigd spinozisme kon doordringen tot alle lagen van de bevolking. (Alles bij Jonathan Israel, De Radicale Verlichting, zie index)

En zo'n fel anti-spinozistisch iemand zou dan als geloofwaardige getuige moeten worden gezien inzake wat dan ook aangaande Spinoza? Die zou zijn mededeling zonder enige bijbedoeling of verborgen agenda hebben gebracht?

Wie ook maar iets van Spinoza gelezen en begrepen heeft, zou op grond van dit karaktermoordend verhaal moeten aannemen dat Spinoza echt zo onnozel was om in wonderen en vooral: in de mogelijkheid van opwekking uit de dood te geloven?
Ik vrees dat mensen die te lang in sferen van esoterisme, hermetisme, obscurantisme en kabbalisme verkeren, geneigd raken om al te goedgelovig te worden.  

Sturm, een wis- en natuurkundige leefde nog ongeveer 7 jaar na deze ‘bekendmaking’ van zijn verhaal door zijn vroegere leerling. Het zou aardig zijn te weten of hij zich hierover nog in een of andere brief heeft geuit.

Hier meer over Lange in het Biografisch Bibliografisch Kirchenlexikon

spinoza | 28-06-2008 | 22:25 | Link | Reacties (5)