BdSpinoza

Een fraaie inleiding in de Ethica

J. Thomas Cook, Spinoza’s Ethics, Continuum, 2007

Al enige maanden wil ik eens schrijven over deze inleiding op de Ethica waar ik erg enthousiast over ben. Dan begin ik er weer in te lezen en blijf lezen en ervan genieten hoe J. Thomas Cook het weer klaarspeelt om de hoofdlijnen van de Ethica zo helder samen te vatten en de lezer op zaken te wijzen. Het boekje is werkelijk een genot om te lezen. Ik blijf dan weer lezen, waardoor het van schrijven erover weer niet kwam. Deze keer probeer ik door te pakken.

Het 1^e hoofdstuk, Spinoza and the Ethics: background and context, geeft in een bestek van slechts zeven pagina’s de hoofdlijnen en een tijdsbeeld, van Spinoza’s leven, de opzet van zijn werk en de redenen waarom het toen zo controversieel was en nu nog zo’n krachtige uitdaging en aanleiding tot engagement in zich heeft. Gecomprimeerd maar nergens oppervlakkig.

Het 2^e hoofdstuk telt ook zeven bladzijden die even gecomprimeerd en helder de hoofdthema’s en invloeden van de Ethica schetsen. Hoe die hoofdlijnen helder zijn en in elkaar passen. Hoe Spinoza impliciet in discussie met zijn voorgangers was, vooral Descartes, die een alternatief voor het Aristotelisch-Scholastiek systeem en een nieuw fundament voor de natuurwetenschappen wilde verschaffen. Maar met diens hoofdstellingen kon Spinoza het niet eens zijn. Hij kwam met een volstrekt nieuw godsconcept waaruit alles voortkomt, waarvan elk ding een manifestatie is. Zo totaal anders was zijn God dan de overgeleverde joods-christelijke God, dat het geen wonder was dat hij als atheïst werd gezien. Alles volgt een ordelijk en gestructureerd geheel: een oorzakelijke orde in overeenstemming met de natuurwetten: causaal determinisme, waarin geen plek ik is voor vrije wil, voor wonderen, voor een bovennatuur. Descartes sloot de menselijke geest uit van de natuurwetten en ‘gaf’ een vrije wil. Voor Spinoza was de mens een geheel en ook met z’n geest onderworpen aan wetmatige oorzaken (geen rijk binnen een rijk; er is maar één rijk). Wel is er een vrijheid in het begrijpen van onszelf als een deel van de natuur. Voor Spinoza zijn geest en lichaam niet twee verschillende dingen, maar twee verschillende manieren om een eenheid te beschrijven en te begrijpen. In plaats van emoties als niet-rationeel te zien, dienden ze volgens Spinoza (in kritiek op een eeuwenlang zowel stoïsch als christelijk programma) niet getemd of uitgeroeid, maar begrepen te worden om zo onszelf van hun macht te bevrijden. Daartoe ontwikkelde hij een systematisch wetenschap van de emoties om vervolgens de weg te wijzen naar een sterk en vreugdevol leven – een soort seculier heil door rationeel zelfbegrip.

Het 3^e hoofdstuk, Reading the text, is uiteraard de hoofdmoot. Het vormt met 136 bladzijden zo’n 85% van de tekst. Ik kan niet vaak genoeg herhalen wat een groot plezier ik telkens weer ondervind van de manier waarlangs Cook laat zien hoe Spinoza denkt en hem uitlegt. Hij loopt stuk voor stuk een aantal bij elkaar horende stellingen met corrolaria en scholia na, geeft aan wat verderop in het betoog duidelijker zal worden, wijst op zaken die Spinoza slechts in de grondverf zette en waarover tussen geleerden discussies zijn ontstaan. Elke paragraaf eindigt met één of meer vragen aan de hand waarvan lezer/student kan nagaan of hij de hoofdlijn begrepen heeft – zonder dat dit in een soort van kinderlijkheid vervalt. Heel fraai is dat op die manier successievelijk de belangrijkste Spinoza-discussie-issues in de literatuur de revue passeren. Een vergelijkbaar boek is mij in het Nederlands niet bekend.

Het 4^e hoofdstuk van 11 bladzijden, The influence of the Ethics, gaat over de invloed, het verbieden, de bestrijding, de ondergrondse doorwerking van de radicale ideeën van de religiekritiek, de immanente God, de deterministische wereld en de naturalistisch gefundeerde ethiek (naturalisically based ethic) onder de freethinkers die samen de Radicale Verlichting vorm gaven. Maar dat wel zó onzichtbaar dat vele historici uit de 17^e en 18^e eeuw het zelf zo niet zagen. Leibniz zag het wel en wilde de mechanistische natuurfilosofie combineren met de hoofdlijnen van het christendom. Hij zag in de Ethica een mengsel van schitterende gedachten, paradoxen en voor sommigen gevaarlijke ideeën. Bayle komt even langs voor wie Spinoza een deugdzame atheïst was. We lezen over Johann Lorenz Schmidt die in 1735 met een op spinozistische leest geschoeide en uiteraard bekritiseerde vertaling van de eerste vijf boeken van de bijbel kwam en in 1744 met zijn vertaling van de Ethica die werd samengebonden met een verwerping door Christian Wolff – een rookgordijn. Het was de eerste Europese Ethica-vertaling sinds de Nagelate Schriften. Kort wordt de Pantheïsmestrijd besproken, aangezet door Jacobi (1785) die van mening was dat de rede niet genoeg was en dat een geloofssprong vereist was. Hij vond Spinoza’s God geen echte God. Dat vond Hegel kennelijk ook die vond dat de ene substantie een zelfbewust subject moest worden – zijn Absolute Geist.
Na de langdurige periode van verwerping ontstond er in die periode van Romantiek en idealisme een duidelijke positieve herwaardering. Een nieuwe benadering die door Coleridge uit Duitsland meegebracht werd naar Engeland.
In de 20 eeuw waren er enkele belangrijke filosofen die zich door Spinoza lieten beïnvloeden, Cook noemt Bertrand Russell en George Santayana. En in de Sovjet Unie werd er flink studie gemaakt daar Spinoza er als een voorloper van Hegel en Marx werd beschouwd. Vanuit diezelfde marxistische interesse ondervond in de 60-iger jaren de Spinoza-studie in Frankrijk een sterke opleving.

Eigenlijk zou ik de laatste paragraaf willen overtypen, maar dit stuk werd al te lang.

die ze bewaard hadDe pagina van J. Thomas Cook, Department of Philosophy and Religion Rollins College  
Wijziging 6 juli 2016
Daar Cooks persoonlijke pagina bij zijn universiteit is geruimd, heb ik de stukken bij Internet Archive dat ze bewaard had, opgehaald en er PDF's van gemaakt. Ik vond ze te waardevol om alleen maar in dat archief te laten zitten. 

A Few of T. Cook's Spinoza Papers:  

"Did Spinoza Lie to his Landlady?" [PDF]

"`A Whirlwind at my Back:' Spinozistic Themes in The Fixer"  [PDF]

spinoza | 13-04-2010 | 13:52 | Link | Reacties (5)