Een Hebreeuwse bijbel en de dubbele zwager van Spinoza
Woensdagmiddag 10 december 2014 was Kees Bruijnes aanwezig bij een boekpresentatie in het Bijbelmuseum in Amsterdam. Het bewuste boek is het verslag van een studie over het drukken van de zogenaamde Athias bijbel (1659-1667) en was voor hem vooral interessant vanwege de betrokkenheid van Samuel de Casseres, de dubbele zwager van Spinoza en de in het boek vermelde spanningen en achtergronden tussen die twee figuren.
De sprekers waren Prof. Dr. Emile Schrijver van de Uva; dhr. Alex van Heusden theoloog en Dr. David Wertheim. Kees maakte een verslagje van het besprokene en van wat hij in de trein terug naar huis in het boek las. Hij zond mij zijn tekst toe, die ik graag in dit blog opneem. Het volgende is dus van Kees Bruijnes. Ik zocht er illustraties bij. (Stan Verdult)
De Athias bijbel.
De in de Hebreeuwse taal geschreven Athias Bijbel werd uitgegeven in 1661 door de hoogste autoriteiten van die tijd van zowel Joden als Calvinististen. Het was dus een vrij unieke exercitie. De drukker ervan heette Jozeph Athias (1635-1700), een uit Spanje gevluchte Jood die via Brazilië in Amsterdam terecht kwam en daar als enthousiast ondernemer een drukkerij begon. Deze Athias kende waarschijnlijk geen Hebreeuws. Zijn Calvinistische partner voor dit project, Johannes Leusden((1624-1699), hoogleraar theologie in Utrecht, kende goed Hebreeuws en ook nog Syrisch, Samaritaans en Aramees. De belangrijkste redacteur van die Bijbel was Samuel de Casseres.
Naam van het boek: “Never Printed Like This Before” schrijver: Dr. Theodor Dunkelgrün. Dunkelgrün, historicus aan de unversiteit van Cambridge kreeg van de stichting Morasha in samenwerking met het Menasseh ben Israël Instituut de opdracht tot studie naar de leemten in de kennis omtrent deze Athias bijbel.
Spanning tussen Samuel de Casseres en Spinoza.
Ik noemde Samuel de Casseres (1628-1660) een “dubbele” zwager want hij was getrouwd met Miriam de zus van Spinoza en na haar overlijden met Spinoza’s halfzus, Rebecca.
Samuel moet een buitengewone begaafde taalkundige zijn geweest en zeer vertrouwd met Hebreeuws en Spaans. Behalve van deze Athias bijbel was hij ook redacteur van een Spaanstalige bijbel. In het algemeen waren de Sefardische Joden in Amsterdam taalkundig en cultureel nog geheel georiënteerd op de eeuwenlange hoogstaande periode van beschaving tot 1492 op het Ibirisch schiereiland. Zo controleerde Samuel de Casseres iedere bladzijde van de Athias bijbel vier keer met Spaanstalige teksten.
Samuel had gestudeerd onder rabbijn Saul Levi Morteira en was mede daardoor een veelbelovende jonge geleerde en toekomstig leider van de Amsterdamse gemeenschap. Hij moet Spinoza natuurlijk zeer goed gekend hebben. Begin vijftiger jaren was de Casseres zakelijk partner van Spinoza’s vader. Tijdens de begrafenis van Miguel d’Espinoza (1654) moet hij zij aan zij met Spinoza aanwezig zijn geweest. Hoewel samen in één familie gingen de beide begaafde heren wat ontwikkeling betreft geheel verschillende wegen.
Samuel werd de beschermeling van Rabbijn Morteira en een voorvechter van de behoudende richting terwijl Spinoza sterk tendeerde naar de wetenschappelijke en religie kritische kant. De Casseres moet ook behoord hebben tot de leiders van de gemeenschap die de zeer strenge Cherem of banvloek voor Spinoza hebben opgesteld en doorgevoerd.
Toen rabbijn Morteira overleed hield Samuel de Casseres een redevoering waarin de zinsnede voorkwam: “Wanneer onstaat een vuur? Als er dorens in de nabijheid zijn” Met die doorns doelde hij op de Spaanse betekenis van het woord d’Espinoza. De zwager van Spinoza moet dan ook, mede door de ‘ketterij’ van Spinoza, zeer gemotiveerd zijn geweest om als tegenwicht een zeer goede en doortimmerde Hebreeuwse bijbel te creëren. Ook wordt het in dit licht zeer waarschijnlijk geacht, hoewel niet onomstotelijk bewezen, dat die ban van Spinoza alles te maken had met het ontkennen van de goddelijke autoriteit van Tenach, het ontbreken van een leven na de dood enz.
Amsterdam in de 17e eeuw schreeuwde om een betrouwbare Hebreeuwse bijbel. Waarom?
Het gaat dus over de druk van een Hebreeuwse bijbel in 17e eeuws Amsterdam. Het nieuwe boek van Theodor Dunkelgrün beschrijft de wordingsgeschiedenis van de Hebreeuwse bijbel (‘Tenach’ of bijbel zonder Nieuw testament). Het waren ooit meerdere boekrollen geschreven in louter medeklinkers. In de tiende eeuw hebben de Masoreten die Tenach voorzien van klinkers, van leestekens en van een indeling in genummerde verzen. Die uitgave in een gebonden boek, in tegenstelling tot de tot dan toe gebruikte boekrollen, maakte echter ook verschillen met andere uitgaven beter zichtbaar.
Maimonides(1138-1204) op zijn beurt maakte ook een ‘definitieve’ versie van Tenach.
Menachem di Lonzano (1550-1624) reisde het hele Ottomaanse rijk af op zoek naar varianten van de teksten van Tenach en maakte een ‘definitieve’ versie van de eerste vijf boeken (Torah) waarmee hij tegelijk tweedracht zaaide onder de mensen (Christenen en Joden) die uitgingen van de ‘definitieve’ versie van Jacob ben Chaïm die in Spanje en Portugal werd gehanteerd.
Het ging allemaal over de uitleg over de wetten van Mozes (Joden) over de uitleg van de profeten (christenen en Joden) en er was geweldig veel discussie over deze zaken in het Amsterdam van Spinoza. De nieuw ontstane Calvinistische stromingen van de republiek bestudeerden ijverig de Hebreeuwse teksten (o.a. om de katholieken tegengas te geven) De uit Spanje en Portugal gevluchte “nieuwe” Joden of Marranen moesten hun eigen heilige taal weer leren en interpreteren en de voor de Oost Europese pogroms gevluchte Asjkenazische Joden kenden vrijwel geen Hebreeuws en moesten die Hebreeuwse teksten vertaald hebben in het Jiddisch.
Het is dus geen wonder dat er veel aftrek was van het werk van de heren Joseph Athias en Johannes Leusden. Iedereen, d.w.z. de Joodse en de Calvinistische autoriteiten van die dagen waren het erover eens dat dit nu eindelijk de best mogelijke codex was van Tenach en dat alles er in en er omheen klopte. Het was dan ook niet toevallig dat de tweede druk (1667) op de voorpagina de Latijnse titel Biblia Hebraïca Accuratissima meekreeg.
Temidden van al die actieve bijbelgeleerden, vertalers en uitleggers schreef Spinoza in 1670 zoals we weten zijn wetenschappelijk zeer verantwoorde TTP. En heeft daarmee bepaald een morele dreun uitgedeeld aan die wereld.
Te bestellen
Dit en nog veel meer is te lezen in het mooie boek Never Printed Like This Before. Het boek is uitgebreid voorzien van noten en heeft een flinke appendix. Te bestellen via http://www.mbii.nl/
Kees Bruijnes, 11 dec. 2014
_______________
Bovenste afbeelding van antiquariaat ViaLibra
Onderste afbeelding van jhm, Joods Historisch Museum