Gotthold Ephraim Lessing (1729 - 1781) over "einen zweiten Spinoza": Moses Mendelssohn (1729 - 1786)
Lessing, een Duits schrijver en dichter uit de Verlichting, wordt wel als de eerste moderne schrijver in de Duitse literatuur beschouwd. Hij wordt meestal omschreven als kampioen van de tolerantie en de vrijheid van denken, maar hij stond veel meer echte gelijkheid en evenwaardigheid voor tussen christen en joden, met respect voor elkaars verschillen. Emancipatie van de joden was niet alleen voor hen van belang, maar voor het hele land. Hij hield niet van de ‘digitalisering’ als het onderscheid tussen joden en Duitsers, alsof joden daar al geen deel van uitmaakten.
Lessing was de zoon van een protestantse dominee. Van 1741 tot 1746 genoot hij onderwijs aan de vorstenschool St. Afra te Meißen. Vanaf 1746 studeerde hij te Leipzig theologie. Daar kwam hij in contact met theatervereniging Die Neubersche Truppe die in 1748 zijn eerste toneelstuk opvoerde, de komedie Der junge Gelehrte. Het werd een succes. In Wittenberg studeerde hij enige tijd, tot 1752, geneeskunde maar zijn hart lag bij de literatuur. Hij koos ervoor een onafhankelijk schrijver te worden. Hij had voordien reeds in Berlijn als vertaler en op een krantenredactie gewerkt, en schreef er in 1749 nog twee komedies. Hij raakte aldaar bevriend met de schrijver Friedrich Nicolai, met wie hij later een theoretisch werk over de literatuur uitgaf, Briefe, die neueste Litteratur betreffend; dit luidde een nieuwe stijlperiode in het Duitse classicisme in. Lessings opvattingen over de esthetiek van het theater omvatten zowel gevoelsmatige als morele dilemma's, een stelling die hij in zijn treurspelen verder uitspitte.
Tijdens zijn Berlijnse jaren kwam Lessing in contact met jonge joodse intellectuelen. In 1754 ontmoette hij Moses Mendelssohn. Dit werd het begin van een langdurige en diepe vriendschap. Lessing en Mendelssohn begonnen spoedig samen te werken. Om z'n wat verlegen vriend te bemoedigen regelde Lessing de uitgave van diens eerste werk, zijn Philosophische Gespräche (1755), die meteen Mendelssohns naam als nieuwe schrijver vestigde.
Samen werkten zij aan Pope, ein Methaphysiker! (1755) een licht-ironisch antwoord aan de nogal anti-Leibniziaanse oriëntatie van de eertijds door Leibniz gestichtte Berlijnse Akademie. [aan deze samenwerking gaf ik al aandacht in dit blog over Alexander Pope]. Lessing en Mendelssohn werden het redactionele team voor de publicitaire Verlichtingsonderneming van de al genoemde Friedrich Nicolai. Als literaire critici ontwierpen zij standaarden voor de nieuw opkomende Duitse literatuur. Behalve dat zij hun interesse in literatuur en kunsten deelden, werd Mendelssohn tevens de gesprekspartner met wie Lessing metafysica en filosofische en religieuze kwesties kon bespreken. In Mendelssohn, met zijn zelfbewuste staan in het judaïsme, vond Lessing een sublieme en soepele geest, wiens onafhankelijke denken Lessings zoekende karakter goed aanvulde. Toen Lessing zijn drama-theorie ontwikkelde, deed hij dat vooral in correspondentie met Mendelssohn, wiens gevoel voor en denken over esthetiek hem zinvol gidste.
Omdat het voor Mendelssohn als jood onmogelijk was om Lessing in het openbaar te steunen in z'n polemische botsingen met de clerici, bleef hij Lessings belangrijkste steungevende gesprekspartner, met wie hij zijn gedachten kon delen en ophelderen. Zo speelde Mendelssohn een belangrijke rol toen Lessing hem, onder de bescherming van anonimiteit, aanhaalde in een discussie met Michaelis over Lessings stuk Die Juden (geschreven in 1749, gepubliceerd in 1754). In 1754 had Michaelis in een recensie gereageerd op de opvoering van Die Juden, waarbij hij Lessing een in zijn ogen hoogst onwaarschijnlijke presentatie van een jood met een zo edel karakter kwalijk nam.
In een brief aan Michaelis die Lessing zijn antwoord deed vergezellen, gaf hij in de privésfeer aan dat de schrijver van die brief iemand was van niet geringere statuur dan wat hij noemde "einen zweiten Spinoza [...], dem zur völligen Gleichheit mit dem ersten nichts als seine Irrtümer fehlen werden." 1
Dit is de eerste maal dat Lessing de naam Spinoza uit zijn pen laat vloeien. Maar volgens sommige interpretatoren is het hoofdpersonage in Die Joden (de slechtaards, die als jood verklede christenen blijken te zijn), die uit Holland afkomstige reizende koopman, die zo’n edel karakter heeft, ervan blijk geeft zich niet door z’n passies te laten overheersen, die geen dankbaarheid verlangt, die begrijpt dat alles z’n oorzaak heeft ("Wenn ein Jude betriegt, so hat ihn, unter neun Malen, der Christ vielleicht siebenmal dazu genötigt. Ich zweifle, ob viel Christen sich rühmen können, mit einem Juden aufrichtig verfahren zu sein: und sie wundern sich, wenn er ihnen Gleiches mit Gleichem zu vergelten sucht?") en die op het eind van het stuk een jood blijkt te zijn… dat alles zou verwijzen naar Spinoza.
noten & bronnen
Die Juden op wikipedia [in deze en de vorige webpagina vindt men de naam Spinoza niet]
1 G.E. Lessing, "An Johann David Michaelis", 16 oktober 1754 in Gotthold Ephraim Lessing, Werke und Briefe, ed. Wilfried Barner (Frankfurt am Main: Deutscher Klassiker Verlag, 1987), vol 11/1, 58, geciteerd in:
