Hoe kon Spinoza 'een onbekende man' worden?
Ecce Spinoza [2]
De aanname dat het schilderij van Barend Graat dat in het laatste kwartaal van 2013 in Parijs op een veiling werd aangeboden als “Portrait d'homme devant une sculpture” [cf.], aan Franciscus van den Enden zal hebben toebehoord, verklaart én dat het na eeuwen in Parijs opdook én dat de voorgestelde figuur in vergetelheid was geraakt.
Toen Van den Enden op 27 november 1674 bij de Bastille in Parijs werd opgehangen, veroordeeld wegens hoogverraad van de Franse staat, werd mogelijk bij die veroordeling zijn bezit verbeurd verklaard, waarbij niet beschreven zal zijn wie de voorgestelde persoon was. Maar ook als het schilderij in handen van erfgenamen kwam, zal mogelijk niet meer geweten zijn om wie het ging. Of anders zal wanneer het in latere jaren in handen van anderen kwam, de naam van de afgebeelde al snel verloren zijn gegaan.
Wie het doek in de loop der eeuwen in bezit hebben gehad, is niet meer na te gaan. Maar, nogmaals, het opduiken in Parijs verwijst het meest naar Spinoza’s leermeester en vriend Franciscus van den Enden.
Er zijn geen wederzijdse uitingen van vriendschap en waardering bekend, van Spinoza, noch van Van den Enden. Toch is zeer aannemelijk dat Van den Enden een schilderij van zijn leerling Latijn en vriend heeft laten maken. In het midden van de 1660-iger jaren liep zijn Latijnse school zo goed dat hij zich best de kosten van een schilderij heeft kunnen veroorloven. Trouwens, tot dat hij met zijn Latijnse school aan het Singel in Amsterdam begon, had hij rond de jaren 1650 een kunstwinkel gerund aan de Nes, die op 12 september 1652 failliet werd verklaard. Hij moet dus goed met kunstenaarskringen bekend zijn geweest, zodat hij het niet zo grote schilderij (voor de afmetingen zie het vorige blog) misschien wel voor een vriendenprijsje heeft kunnen verwerven.
Spinoza woonde in die tijd in Voorburg, maar kwam nog regelmatig in Amsterdam, zodat het heel goed mogelijk is dat hij voor Barend Graat heeft geposeerd (daarover meer in een volgend blog).
In 1664 had de pest geheerst, die veel slachtoffers eiste. Spinoza verbleef toen een poosje op de Lange Boogerd in Schiedam [cf. blog]. Het kan het besef over de sterfelijkheid hebben aangewakkerd en Van den Enden hebben doordrongen van de mogelijkheid dat zijn zo gewaarde vriend hem kon komen te ontvallen. Het zijn maar speculaties. Op zichzelf kan de afstand Amsterdam-Voorburg al genoeg aanleiding voor een schilderij zijn geweest. Kortom, er waren voldoende motieven. Niet aannemelijk is dat hij in de periode waarin het schilderij moet zijn geschilderd het al besteld zou hebben met het oog op zijn uitwijken naar Frankrijk, want dat was toen nog in het geheel niet aan de orde. Maar indien hij het later meenam naar Parijs, verklaart dat én dat het daar opdook én dat de naam van de afgebeelde onbekend was geraakt.
* * *
Blogs over het Spinoza-schilderij van Barend Graat
17-03-2016: Spinoza op de TEFAF
19-03-2016: Hoe kon Spinoza 'een onbekende man' worden?
19-03-2016: Heeft Spinoza geposeerd voor dit schilderij? Waarom niet?
20-03-2016: Het gaat hier toch in hoge mate van waarschijnlijkheid om Spinoza?
20-03-2016: Spinoza niet zomaar als persoon afgebeeld, maar als filosoof
22-03-2016: Eric Schliesser sceptisch over het 'Graat-Spinoza'-portret
Reacties
Stan, dank voor de tip, ik ging kijken. Een prachtig, intrigerend schilderij, interessant wat je er over hebt verzameld. Het budget van de Spinoza Kring Limburg bleek niet toereikend om een serieus bod te kunnen doen. Ach, je kunt niet alles hebben in het leven.
bob hoekstra 19-03-2016 @ 17:05
Bob,
Fijn dat je hier zo enthousiast reageerde.
Ik vind het verbazingwekkend dat er zo niet méér wordt gereageerd. Het nieuws lijkt eenvoudigweg niet aan te komen of van iedereen af te glijden als druppels water van een vette eend.
Stan Verdult 20-03-2016 @ 12:28
Beste Stan,
Ik vind jouw berichten over dit schilderij verrassend.
Ten eerste het schilderij zelf: ik (oppervlakkige kijker) zou ook meteen denken: dat lijkt Spinoza wel! Behalve dat snorretje! Het verbaast me niet dat een systematische beschouwing leidt tot een conclusie van hoge waarschijnlijkheid. Dat vind ik een belangrijk nieuwsfeit.
Ten tweede jouw behandeling van het onderwerp. Ik ken je als polemisch voorvechter van 'de Waarheid' van Spinoza, gewapend met een enorme feitenkennis. Ik ken je niet zo van je speculatieve kant.
Ten derde de herkomst. Het schilderij is gevonden en gekocht door een kunsthandelaar, hij heeft er baat bij om zijn vondst zo hoog mogelijk te laten inschatten en zo veel mogelijk te laten becommentariëren, door kunsthistorici en door Spinoza-kenners. Zelf - maar ik ben dan ook econoom - zou ik nieuwsgierig zijn naar de aankoopprijs en de aanbiedingsprijs van de kunsthandelaar :)
ad 1. Bij mij roept het schilderij gemengde gevoelens op. Ik koester enkele schaarse beelden van Spinoza, vooral dat diepzinnige portret van de 'wijze Spinoza' dat jij aan het hoofd van je website hebt staan. In het schilderij toegeschreven aan Barend Graat zie ik op het (mijn) eerste gezicht een 'eigenwijze Spinoza' met een puberaal snorretje, enigszins loensend wegkijkend van een romantisch landschap, ver verwijderd van het realisme van de Zuid-Hollandse polders en vaarten rondom Voorburg. Is het naar het leven geschilderd? Misschien niet, misschien wel. Wilde een serieus filosoof zich zo laten schilderen? Misschien wel, misschien niet. Op internet tref ik een master scriptie van kunsthistorica Letje Lips, UVA 2009, over Barend Graat. Ik zou benieuwd zijn naar haar visie. Maar dat gaat niet zonder onderzoek.
ad 2. Steven Nadler schrijft: "Er is zo weinig overgeleverd materiaal, met name vóór 1661 ..., dat we alleen maar kunnen speculeren over zijn emotionele en intellectuele ontwikkeling en over de meer alledaagse zaken die iemands leven vullen. Maar wat een rijk gebied voor speculatie, vooral gezien het fascinerende van deze figuur!"' (Steven Nadler, Spinoza, (Amsterdam/Antwerpen, 2001), p. 11. Ik geef twee voorbeelden van jouw speculatieve kant:
Jouw 'zeer aannemelijke' toeschrijving aan het bezit van Francis van den Ende vind ik zeer speculatief: bepaald niet onmogelijk maar beslist niet - vind ik - met een hoge waarschijnlijkheid zoals bij de bepaling van het portret zelf door het NFI. Het lijkt me meer vruchtbaar om een kunsthistoricus te laten uitzoeken wie het schilderij wèl in zijn bezit heeft gehad.
Ook jouw lezing van het jaartal 1666 vindt ik speculatief. Je hebt het schilderij opgezocht bij de RKD: "gemonogrammeerd en gedateerd linksonder: BGF / 1666, datum niet goed leesbaar - na ca. 1680 (1680 - 1709)". Vervolgens schrijf jij: "Maar naar de datum in de linkerbenedenhoek heb ik nog eens goed gekeken en daar is mijns inziens niets onleesbaars aan: daar staat duidelijk 1666."
Op een blog kan van alles, verantwoorde speculatie maakt onderdeel uit van de waarheidsvinding maar ik ben dat soort speculatieve stelligheid niet van je gewend. Aansluitend vind ik het niet prettig dat je in je speculatieve zoektocht een mening van een 'eminence grise' zoals Wim Klever uit 1992/1994 als 'terzijde' wegzet.
ad 3. Dan de kunsthandelaar Constant Vecht, met alle respect. Een schilderij toegeschreven aan een kunstenaar, met een waarschijnlijke afbeelding en een mogelijke datering. Het is niet alleen de zucht van een handelaar naar winst maar vermoedelijk ook de lol om een vondst te doen. Zeg ik - speculatief. De pure vertoning op TEFAF (Een commissie van keurmeesters beoordeelt elk voorwerp, bij twijfel moet het stuk worden teruggetrokken) geeft het schilderij een mate van authenticiteit. Ik lees dat Constant Vecht een geweldige achtergrond heeft in de geschreven pers (ASVA, De Waarheid (sic!), De Groene Amsterdammer), ik mag er van uitgaan dat hij zijn publiek weet te benaderen. Jij - en nu ook ik - maken daarvan deel uit.
Tenslotte je overmoedige, provocerende betiteling Ecce Spinoza boven het hoofd van elke blog (1-5). In deze Stille Week denk ik aan (en beleef ik als zanger) het Ecce homo in de Matthäus Passion (Matth. 27:37) en de Johannes Passion (Joh. 19:19). Dat is toch andere koek. "En boven zijn hoofd brachten zij op schrift de beschuldig tegen Hem aan: Dit is Jezus, de Koning der Joden" (NBG 1951). Het is natuurlijk geen onderwerp voor jouw blog.
Van mij mag alles! Ook Atheïsme is een geloof! Ook geloof in Spinoza is een geloof! (TTP 14/5, mèt een knipoog naar spinoza | 29-01-2014 | 21:40 ). Ik sta open voor alle vormen van humor. Ik voel me niet beledigd, maar met je boventiteling sla je de plank mis, vind ik. Als 'vette eend' moest ik je druppels eerst van mijn veren schudden voor ik mij kon zetten aan een reactie op je blog.
Met vriendelijke groet, Wim
Wim Goris 21-03-2016 @ 12:55
ad 1. of natuurlijk drs. Margreet van der Hut, Barend Graat (1628-1709)
zijn leven en werk, Amsterdam 2015, zie https://www.sidestone.com/authors/hut-margreet-van-der (niet gelezen).
De signering BGF wordt immers niet genoemd op https://rkd.nl/nl/explore/artists/33176, dat is dus nieuws op zich. Het voegt aan het schilderij zelf weinig toe maar wel aan het 'toegeschreven aan Barend Graat'.
ad 3. Je blog staat op Google onder "Barend Graat", bovenaan p.4 :)
Wim Goris 21-03-2016 @ 14:04
@Wim,
Ik ben blij met je reacties – vreesde al dat er helemaal geen discussie zou ontstaan. Gelukkig breng jij enige aandachtspunten aan. Je stelt wel tamelijk veel aan de orde. Ik probeer er kort op te reageren. In omgekeerde volgorde.
[3] Eerst wat je derde punt betreft [het feit dat het schilderij gevonden en gekocht is door een kunsthandelaar, die er baat bij heeft om zijn vondst zo hoog mogelijk te laten inschatten en zo veel mogelijk te laten becommentariëren, door kunsthistorici en door Spinoza-kenners - alsmede nieuwsgierigheid naar de aankoopprijs en de aanbiedingsprijs van de kunsthandelaar]. Ik zeg niet dat dat een onbelangrijk feit is, maar het belang moet niet te groot worden gemaakt. Belangrijk is dat we ons niet (eventueel) in de luren laten leggen. Mij zijn de aankoop- en de ruwe vraagprijs bekend {die lopen behoorlijk uiteen), maar voor mij maakt dat niet uit. Ik zie het niet als thema voor mijn blogs. Uiteraard gaat de waarde van het schilderij omhoog als blijkt dat het om Spinoza gaat, dunkt me. Maar mij interesseert alleen het feit DAT het Spinoza betreft. Als iemand daaraan verdient: so what? Ik vind dat we de handelaar dankbaar mogen zijn (ik ben het in ieder geval) dat hij het schilderij ontdekte en dat hij zich de kosten en moeite niet spaarde om het door derden te laten onderzoeken. Voor mij is het belangrijkste– en ik heb dat in meerdere blogs duidelijk gemaakt – het resultaat van het forensisch onderzoek. Dat was en blijft mijn belangrijkste vertrekpunt. Daarover hoeven we dus in het geheel niet speculatief te doen.
[2] Het valt me van je tegen dat je dit blog tamelijk slordig las. Je hebt het over mijn "'zeer aannemelijke' (alsof je me letterlijk citeert) toeschrijving aan het bezit van Francis van den Ende". Maar ik begin het blog met "de aanname" en de twee dingen welke die kan verklaren en daarbij komt Franciscus van den Enden op de proppen. Dat werd nooit meer die aanname. Als er een betere verklaring voor die twee onderwerpen is, prima - laat maar komen. Maar je moet mij niet meer speculatie in de mond leggen dan ik zelf aangaf te doen. Mag je in een blog ook al niets meer aannemen? (Waarbij je die aanname uiteraard niet stiekem omzet in zekere kennis). Zie verder wat ik schreef in een volgend blog van 20 maart: “Het gaat hier toch in hoge mate van waarschijnlijkheid om Spinoza?”
Hoe mijn lezing van het jaartal 1666 iets speculatiefs kan zijn ontgaat mij.
Je verwijt mij allerlei speculatie, maar die van Wim Klever in 1992 dat Spinoza nooit geposeerd heeft voor een in opdracht te vervaardigen schilderij, accepteer je blijkbaar. Jouw 'eminence grise' mocht zelfs ongegrond beweren dat Spinoza schilderijen (picturas) maar stom (mutas) vond? Het betreft opmerkingen in een volgend blog, maar jij plaatste je commentaar hier. Meer ga ik er niet over zeggen.
[1] Dat jij andere, “gemengde”, gevoelens bij het schilderij hebt – het zij zo. Op de vragen aangaande poseren e.d. die je hier verwoordt ben ik al ingegaan in een volgend blog: “Spinoza niet zomaar als persoon afgebeeld, maar als filosoof.” Daar heb ik niet meer of andere dingen over te zeggen.
[0] Dan het “Ecce Spinoza”. Uiteraard is mij de herkomst en betekenis van het “ecce homo” bekend. Je maakt overigens een kleine vergissing: het slaat niet op "En boven zijn hoofd brachten zij op schrift de beschuldig tegen Hem aan: Dit is Jezus, de Koning der Joden", maar het betreft de uitspraak van Pontius Pilatus: “Jezus dan kwam naar buiten met de doornenkroon op en het purperen bovenkleed aan. En Pilatus zei tegen hen: Zie, de Mens!” (Johannes 19:5).
Ook Nietzsche verwees uiteraard naar die ‘scène’ toen hij een van zijn laatste boeken betitelde als: “Ecce homo – Wie man wird, was man ist” (1888). En geloof het of niet: maar ik had meer Nietzsche’s boek ‘Ecce homo’ voor ogen toen ik die titel bovenaan mijn blog zette. Het: Wie man wird, was man ist. Ik bedoelde ermee: laat dit “portret van een onbekende man” tot de Spinoza worden die het geweest moet zijn. Ik had niet in de eerste plaats het beroemde beeld van Jezus voor ogen. En had me ook niet gerealiseerd dat die scène juist in deze Goede Week herdacht wordt. Het was wel enigszins provocerend, maar zeker niet als (Purim)grap bedoeld. Kwetsen wilde ik er niemand mee. Ik hoop dat mijn nadere toelichting (die ik zo besef ik nu beter eerder in een voetnoot had kunnen geven) je enigszins tevreden kan stellen.
Tot slot: op alle literatuur die je noemt wilde ik in een later blog wijzen, nadat ik het boek van dr. Margreet Van der Hut in handen had (het was haar proefschrift).
Wat je bedoelde met "De signering BGF wordt immers niet genoemd op..." etc. begrijp ik niet.
Stan Verdult 21-03-2016 @ 16:23
Ja Stan, je hebt goed begrepen dat ik je vijf blogs zeker de moeite waard vond om op te reageren. Ik heb aangegeven waarom ik er dan toch zo'n moeite mee had, dus drie redenen plus nog wat.
ad 3. Het is gewoon ondernemerschap van de kunsthandelaar, daar is natuurlijk niets mis mee. Het is voor mij een facet dat ik aan de discussie wilde toevoegen. De waarde staat in verhouding tot de zekerheid over schilder en beeltenis.
ad 2. Ik heb inderdaad "aannemelijk" gezegd ipv aanname, dat is niet wat je schreef. Ik vind je aanname op grond van twee punten erg mager, ik zie het als een mogelijke denkrichting op grond van twee bekende zaken.
Jij ziet duidelijk 1666 staan. De RKD zag dat niet, of onduidelijk, of zag iets anders. Jij koppelt 1666 aan Spinoza in Voorburg, dat heeft voor mij niet dezelfde waarschijnlijkheid als de beeltenis zelf.
Ik ben nieuwsgierig of Wim Klever in 2016 nog staat bij zijn visie van 1992. Zelfs al weten we niet of Spinoza geposeerd heeft.
ad 1. Ik heb het uitsluitend over mijn gevoel.
ad 0. Tenslotte de nul-vraag over Ecco Homo. Daar gaat mijn reputatie! Ik maakte een fout omdat ik vanuit mijn partituur werkte: "Sehet, welch ein Mensch!" Ik had steeds weer jouw "Ecce Spinoza" in de kop van die vijf blogs zien staan. Ik legde toen een mentaal verband met het opschrift op het kruis en zocht snel de bijbehorende tekst op : "Dit is Jezus, de Koning der Joden".
Zo maakte ik een koppeling die jij niet had bedoeld.
Het is ook de reden waarom ik mijn veel te lange commentaar op één blog (Ecce Spinoza (2) heb gezet.
Tenslotte de signering. Ik citeer https://rkd.nl/nl/explore/artists/33176: Graat monogrammeerde tot circa 1660, daarna werd het B. Graat fe of fc en een enkele keer Barend of Bernardus (volgens veilingcatalogus) Graat fe of fc (fe of fc is niet echt te onderscheiden) (mededeling Margreet van der Hut 2013).
Als dit schilderij gesigneerd is met BGF dan wijkt dat af van zijn signering van andere schilderijen. Dus dat is nieuws op zich - en een overweging voor bijvoorbeeld dr. Margreet van der Hut als ze haar licht op dit schilderij wil laten schijnen.
Wim Goris 21-03-2016 @ 22:58
Wim, wat je aan het eind van je reactie schrijft over de signering is interessant. Het zou kunnen betekenen dat de mededeling van dr. Margreet van der Hut moet worden herzien. Ik wacht het af - overweeg haar om haar indruk te vragen. Ik verwacht overigens dat ik die niet zal krijgen, maar laat mij verrassen.
Ik heb de behoefte om nog een aspect van wat ik schreef over het "Ecce Spinoza" toe te lichten. Toen ik schreef "vermoedend dat het op sommigen enigszins provocerend zal overkomen" doelde ik niet op die verwijzing naar de beroemde Jezus-Pilatus-scène, maar op het feit dat ik sprong van het "veel waarschijnlijker" naar het "zeker" zette. Dat kon als provocatie ervaren worden en zo bedoelde ik het ook: de aansporing in de richting van iedereen: laat het helemaal Spinoza zijn.
Stan Verdult 22-03-2016 @ 10:28
Stan, ik wil op deze plek mijn waardering uitspreken voor je ongelooflijke ijver en je voortdurende zoektocht. Ik vermoed dat het jarenlang bijhouden van deze blog je als vanzelf tot deze precisie dwingt. Zo kun jij een logisch en interessant verband leggen van een beeltenis met hoge waarschijnlijkheid (Spinoza) via een toegeschreven schilder (Barend Graat) naar de plaats waar het schilderij is doorverkocht (Parijs), vervolgens via de mogelijke bezitter (Van den Enden) terug naar de plaats waar het is vermoedelijk geschilderd (Amsterdam) en een mogelijke opdrachtgever (Van den Enden) en model met hoge waarschijnlijkheid (Spinoza). Het is de kortste route van Amsterdam naar Parijs, er is bijna geen speld tussen te krijgen en daarom kan het helemaal waar zijn. Of niet, natuurlijk.
Ik wil je niet mijn eigen gedachten opdringen, want vanuit je eigen gelijk valt er niet te communiceren.
Maar mijn insteek is een andere, denk ik. Ik voel me niet vertrouwd met de waarheid van de kortste weg omdat het leven zelf zich vaak langs omwegen, gemiste afslagen en niet op de kaart staande snelwegen voortbeweegt.
Denken is snel maar een kunsthistoricus zal voorzichtig moeten zijn en andere, alternatieve lijnen moeten nalopen. Was het schilderij misschien eerder uit het atelier van .... (ik verzin dit nu) die onbekende Italiaanse schilder Bernardo Grosso (BGF) die zijn laat-puberende broer als filosoof op het canvas zette, in de populaire Hollands-allegorische stijl? Zijn achterkleinzoon werd toch gastarbeider in Parijs? Hier laat ik het graag bij, met mijn complimenten voor je vondsten en argumentaties.
Wim Goris 22-03-2016 @ 16:52
Wim,
Ik dacht eerst dat we wel uitgesproken waren, maar ik wil toch nog een keer reageren. Ik opperde slechts (kijk nog eens naar de titel) een mogelijke verklaring voor het feit dat dit schilderij in Parijs als een tot dan toe onbekende Graad opdook, voorstellende een onbekend persoon. Franciscus van den Enden kan beide onbekendheden in één klap oplossen. Dat is alles wat ik suggereerde. Maar daarmee is dat geen waarheid, laat staan een "waarheid van de kortste weg". Franciscus van den Enden heeft werkelijk bestaan en een kunsthandel gerund en Spinoza goed gekend en zo meer. Dát zijn geen fantasieën. Daartegenover kom jij met zomaar een fantasietje.
Ondanks je waarderende woorden doe je me toch een beetje tekort.
Stan Verdult 22-03-2016 @ 22:12