Intermezzo over Leo Polak’s "Liever een dode leeuw dan een levende hond"

Voor ik verder ga met wat Leo Polak van Spinoza vond, heb ik behoefte aan een intermezzo. Het vorige blog over hem stelde in de titel de vraag: vereenzelvigde Leo Polak zich met Spinoza? Ik liet zien dat hij in zijn openingstoespraak bij de Spinozaherdenking in 1932 Spinoza eerde als: “Een dode hond en een levende leeuw!” Dat ‘dode hond’ verwees uiteraard naar Lessings typering van Spinoza die in de 18e eeuw gezien zou zijn als ‘ein toter Hund’. Inmiddels is n.a.v. dat blog gebleken dat Polak vlak na de inval van de Duitse troepen in mei 1940 in zijn dagboek noteerde: “ Liever een dode leeuw dan een levende hond." Daardoor ben ik geneigd volmondig ‘ja’ te zeggen: Leo Polak vereenzelvigde zich met Spinoza. Dat vraagteken kan daar weg. 

Maar vanwege die omkering van het gevleugelde gezegde uit Prediker (9:4, beter een levende hond dan een dode leeuw) is er méér aan de hand. De Statenvertaling van Prediker 9:4 vind je op internet: “Want voor dengene, die vergezelschapt is bij alle levenden, is er hoop; want een levende hond is beter dan een dode leeuw.” [Hier]

Die “malle titel”, schreef Lex Hagenaars [hier] over het boekje 'Liever een dode leeuw dan een levende hond'. Over de betekenis van de vrijdenker en humanist Leo Polak (1880-1941) [2011]. Zo mal is die titel echter niet, maar dan moet je wel iets van de achtergrond van die ‘vreemde beeldspraak’ weten.

Al googlend heb ik over die passage uit Prediker meerdere uitleggingen gezien (van woenstijnvader Abt Poimên [hier], uit de joodse Misjna [DOC], van prof. Dr. K. (Klaas) Schilder's aparte korte Schriftoverdenking over Hond en leeuw, eindigend met: “Leeuwendood - of leeuwenleven: en beide voor de ogen van het heelal; daartussen is de keus.” [DBNL]

Het kwam mij voor dat de uitleg van ds. Dick de Jong het duidelijkst is, vooral daar ik er Spinoza en zijn TTP in herkende. Om die beeldspraak te kunnen verstaan is het goed dat we eerst zien wat de bijbel op andere plaatsen zegt over dode honden en daarvoor is het verstandig bij deze kenner te rade te gaan. Ik citeer een flink stuk.

 

Wat betekent in de Bijbel een dode resp. een levende hond?

In 1 Samuel 24 vers 15 zegt David tot koning Saul: "Wie achtervolgt u? Een dode hond!" David zei dit nadat hij de verleiding had weerstaan om de koning te doden. In plaats van dat te doen liet hij het oordeel over hemzelf en over koning Saul over aan de HEER als rechter. Dit betekent dat David hier zichzelf een hond noemt als een beeld van zijn trouw aan de koning. En hij noemt zichzelf een dode hond omdat koning Saul David wilde doden.

Even verder, in 2 Samuel 9 vers 8, is het Mefiboset, de kleinzoon van koning Saul, die zich eerbiedig buigt voor David en tot David zegt: "Wat is uw knecht, dat u zich bekommert om een dode hond als ik ben?" Hier zien we hetzelfde. Mefiboset noemt zich een hond omdat hij trouw aan de koning wil zijn; maar hij noemt zich een dode hond omdat hij als kleinzoon van koning Saul dacht gedood te worden.

Hieruit kunnen we zien dat in de bijbel met de beeldspraak "een levende hond" bedoeld wordt een onderdaan van de koning, die in leven kan blijven dank zij zijn trouwe gehoorzaamheid.

En de leeuw?

De leeuw is in de bijbel het symbool van trots en geweld; zijn tanden worden vaak vergeleken met zwaarden.

Gehoorzame burger (=levende hond) is beter dan opstandeling (=dode leeuw)

Als er dus gezegd wordt: "een levende hond is beter dan een dode leeuw", betekent dat: een trouwe en gehoorzame burger die daardoor in leven blijft is beter dan een trotse opstandeling, een gewelddadige terrorist die op die manier de dood vindt.

Vandaar de raadgeving die de Prediker in hoofdstuk 7 de verzen 15 -17 gegeven heeft: wees niet al te rechtvaardig, maar ook niet al te onrechtvaardig. Een trouwe en gehoorzame burger kan "een levende hond" genoemd worden, omdat aan hem de belofte van het 5e gebod vervuld wordt, dat zij die eren wie over ons geplaatst zijn, lang mogen leven op aarde.

En wat is een terrorist die daardoor de dood vindt? "Een dode leeuw"! Dat is iemand die in zijn trots al te rechtvaardig is en daardoor in zijn radicalisme in verzet komt tegen overheden die niet doen wat hij wil; en als gevolg daarvan verliest hij zijn leven. Of, dat kan ook, het is iemand die in zo sterke mate al te dan onrechtvaardig is dat hij zich aan geen enkel gezag stoort, en dus opstaat tegen elke overheid, weer met als gevolg dat zijn gewelddadig optreden hem zijn leven gaat kosten.

De boodschap dat een levende hond beter is dan een dode leeuw houdt in dat het goed zal gaan met hen die God vrezen en de overheid eren. Dit is uiteen gezet door de Prediker in 8 verzen 2 15 en begint zo: "Volg de bevelen van de koning op, zoals je hebt gezworen tegenover God. Onttrek je niet aan zijn gezag, voorkom problemen, want wanneer de koning iets beveelt gebeurt het ook. Zijn woord is wet; is er iemand die hem rekenschap kan vragen van zijn daden? Een wijs mens leeft zijn geboden na en heeft geen kwaad te duchten". We worden hier dus gewaarschuwd niet te proberen al het onrecht dat we zien gebeuren te bestrijden door middel van revolutie. We moeten ons niet laten verleiden tot opstand door al te rechtvaardig te zijn, zoals bijv. in de Reformatie tijd de Wederdopers. die, vanwege het verkeerde bij veel overheden toen, deden alsof elk wereldlijk gezag verwerpelijk was, en daarom ook geen eed van trouw wilden afleggen. Je vindt een dergelijke houding vandaag bij theologen en Raden van Kerken die opstanden ondersteunen. Nee, zegt de Prediker hier, loop niet overhaast van de koning vandaan; je moet je houden aan je bij God gezworen eed van trouw aan het door God ingestelde gezag.” [Van Bijbelknopendoos vervolgens Knoop07 "over hond en leeuw" aanklikken]

                                                    * * *

Ds. Dick de Jong gaat nog even door met het NT, maar mij dunkt dat de achtergrond en betekenis van het gezegde hiermee wel duidelijk is. En dat ook de omdraaiing door atheïst en vrijdenker Leo Polak wel duidelijk is.

Ik herken uit TTP hoofdstuk 20 dat Spinoza het met Prediker (zoals hier uitgelegd door ds. De Jong) eens was. En uit de omkering blijkt dat Polak revolutionairder was dan Spinoza en zich tegen Prediker verzette. Maar toch blijf ik erbij dat in zijn toepassing van (via Lessing) de omkering van het Prediker-gezegde op Spinoza en vervolgens in de omkering daar weer van op zichzelf in mei 1945, een identificatie van Polak met Spinoza geproefd kan worden.  

spinoza | 08-08-2012 | 15:19 | Link | Reacties (3)

Reacties

Correctie: Ik schreef nergens "malle titel". Ben je niet in de war met Hagenaars?

fred neerhoff 08-08-2012 @ 19:42

Klopt, sorry Fred, ik had inderdaad niet goed gekeken. Het ging inderdaad om een reactie van Hagenaars op een forumzaak die jij begon. Ik heb 't blog gecorrigeerd.

Stan Verdult 08-08-2012 @ 19:51

Hoe dan ook: de dode Spinoza is als "de schreeuw van de leeuw' (net als Boeddha). Spinoza is een geweldenaar die het 'onmogelijke' klaar krijgt, gelijk Epke Zonderland.

Wim Klever 08-08-2012 @ 22:47