Is Spinoza net zo keihard als Augustinus?
Je zult mij niet snel horen beweren dat Spinoza onzin schrijft. Ik zal dan eerder blijven nagaan of ik hem wel begrijp en pogingen blijven doen hem misschien beter te begrijpen. Zo stelde ik gisteren in de discussiegroep na de lezing van Jeroen Bartels, waarbij aan het begin geïnventariseerd werd welke dingen men zou willen bespreken, de hierna volgende vraag. Daar de discussiemiddag al vol zat is het van behandeling van mijn kwestie niet meer gekomen. Ik breng hem nu in dit blog in de hoop dat er misschien iemand is die mij kan uitleggen wat Spinoza hier bedoelt en waarom hij gelijk heeft (en dus geen onzin schrijft).
Het gaat om stelling 72 van het Vierde deel van de Ethica: Een vrij mens handelt nooit bedrieglijk, maar altijd te goeder trouw.
De stelling in zijn algemeenheid en abstractheid vind ik prima en in het bewijs kan ik me vinden – hoewel ik moeite heb met dat onsituationele ‘altijd’. Het gaat me dus om de vraag naar het waarom van de absolute geldigheid in alle omstandigheden. De vraag is dus of er geen uitzonderingen mogelijk kunnen zijn op deze algemene en op zich goede stelregel.
Dat nu komt in het commentaar (het scholium) aan de orde. Maar dan blijkt dat Spinoza de stelling werkelijk altijd en in alle omstandigheden vindt gelden en dat hij geen enkele uitzondering erkent. En daar heb ik moeite mee. Ik citeer eerst het scholium in vertaling van Henri Krop.
|
Als iemand zich nu door bedrog uit een levensgevaarlijke situatie weet te redden, draagt de wet van het zelfbehoud hem dan niet zonder voorbehoud op te bedriegen? Mijn antwoord op deze vraag is: als deze wet dat beveelt, dan beveelt zij het alle mensen. De wet van het zelfbehoud zou dus alle mensen zonder voorbehoud bevelen te kwader trouw overeen te komen hun krachten te bundelen en algemeen geldende wetten te hebben, dat wil zeggen, in feite geen wetten te hebben. Dat is onzinnig.
|
Ik vind dit een redenering van niks. Dus wellicht – laat ik dat vooralsnog aannemen - begrijp ik hem niet. Maar ik neig ernaar Spinoza’s redenering hier onzinnig te vinden.
Cruciaal vind ik hier zijn zeer verstandige opmerking: als deze wet [de wet van het zelfbehoud] dat beveelt, dan beveelt zij het alle mensen. Hiermee loopt Spinoza als het ware vooruit op de Categorische imperatief, namelijk dat ik geen uitzondering voor mezelf wil, maar een handeling die (als een wet) voor iedereen geldt.
Mijn antwoord is dus: “Ja, deze wet van het zelfbehoud geldt voor iedereen en iedereen (die geen dwaas is) zou zich dus, aangenomen dat alleen bedrog hem uit een levensgevaarlijke situatie zou weten te redden, zo’n bedrog-om-bestwil plegen. In zo’n levensgevaarlijke situatie (dat is de conditie) draagt de wet van het zelfbehoud ieder zonder voorbehoud op te bedriegen!”
Spinoza gaat voorbij aan (vergeet) de gestelde conditie (dat we ons in een levensgevaarlijke situatie bevinden) en beweert vervolgens dat wie zo als ik denkt, wil dat we in feite helemaal geen wetten hebben. Waarom en hoe hij in grote stappen ineens uitkomt bij deze algemene (ongeconditioneerde) uitkomst, is mij een raadsel.
Speelt hier zijn joodse achtergrond mee van de altijd onkreukbare rechtvaardige, zoals je die in verhalen van Abel Herzberg beschreven vindt?
Maar ik wil niet dat Spinoza zo keihard redeneert als kerkvader Augustinus. Augustinus schreef twee boeken tegen het liegen, De Mendacio (395) en Contra Mendacium (420). Daarin stelt hij de ziel zoveel hoger dan het lichaam, dat hij vindt dat iemand niet mag liegen zelfs niet om verkrachting van hemzelf of zijn vrouw te voorkomen. Door te liegen zou hij namelijk zijn ziel bezoedelen. Augustinus was fel tegen elke ‘utilis simulatio’ (nuttige veinzerij), zelfs in levensbedreigende situaties. Hij beschouwt bedrog (w.o. liegen) als een vorm van psychische/spirituele zelfmoord: ernstig bezoedelen van de ziel. Dus zelfs gerechtvaardigd liegen (wanneer een slecht mens of een vijand achter een onschuldig slachtoffer aanzit) bestaat voor hem niet, want dat zou betekenen een fysieke moord te willen beletten door een psychische zelfmoord, wat in zijn ogen nooit een goede daad kan zijn. Wanneer men voor die keuze staat, moet men gewoon weigeren te antwoorden, liever dan een leugen te vertellen over het slachtoffer dat wordt gezocht, zelfs als die weigering jou het leven kost, of uitgelegd wordt als mededeling dat het slachtoffer zich in jouw kelder bevindt.
Spinoza gelooft niet in het redden van zo’n onsterfelijke ziel en moet dus voor zijn strenge stelling aan heel andere dingen denken. Maar aan welke, dat maakt hij niet duidelijk. Ik vrees echter dat hij zich door de herkomst van dit Augustiniaanse type denken in de luren heeft laten leggen.
Reacties
Stan, vier opmerkingen:
1. E4p72 en scholium kan gelezen worden in het licht van E4p18s: "mensen [meervoud], die onder leiding van de rede [= vrij zijn] hun eigen belang zoeken [= zelfbehoud] voor zich alleen verlangen wat zij ook voor andere mensen begeren. Zij zijn daarom trouw, rechtvaardig en eerlijk." E4p72s geldt dan voor een gemeenschap die onder de leiding van de rede leeft. Volgens TTP16.6 mogen we echter in het gewone leven tegenover rovers rustig liegen.
2. Als je als individu vrij en onder de leiding van de rede leeft, dan leef je het contemplatieve leven, je houdt je niet bezig met liegen om bestwil of met de dood (E4p67), en op deze wijze zorg je dat een groter gedeelte van je geest onsterfelijk is (volgens E5p23,38,39). M.a.w. zelfbehoud is niet een op zichzelf staande bezigheid, want het overstijgt nu de dood en is gericht op het vergroten van de onsterfelijkheid van de geest. Liegen is dan contra-productief.
3. Bennett merkt over E4p72s in § 73.1 van zijn commentaar op de Ethica hetzelfde op als jij: hij vindt het scholium onwaar en vindt dat de onwaarheid een eeuw later door Kant herhaald werd in zijn categorische imperatief. Ze gaan beiden ervan uit, dat de rede hetzelfde voorschrijft aan iedereen, en alleen maar in algemene termen spreekt zonder verwijzing naar particularia, individuele gevallen. Maar, zegt hij, waarom kan de rede niet clausuleren en zich richten tot individuele gevallen en zeggen: dit is alleen maar voor jouw toegestaan in dit speciale geval?
4. Aan de moffen verraden dat de buren onderduikers hebben, omdat je niet tegen ze mag liegen, is pas echt "bedrieglijk" handelen en niet "te goeder trouw". Je handelt dan naar mijn mening niet als "een vrij mens" volgens E4p72, maar als een slaaf van je passies.
Adrie Hoogendoorn 18-04-2010 @ 20:45
Beste Stan,
Ik vind het jammer, dat jouw kwestie gisteren door tijdgebrek niet meer aan de orde kon komen. Overigens heb je bij vrijwel alle andere punten toch wel een flinke duit in het zakje gedaan. Gelukkig maar, want serieuze inbreng verrijkt het geheel.
Wat jou kwestie betreft geloof ik, dat je wel degelijk een punt hebt. Goed jij geeft het voordeel van de twijfel aan Spinoza ( je begrijpt hem wellicht niet goed), maar als je keer op keer eerlijk probeert hem te begrijpen en het lukt maar niet, komt er toch ( voor mij althans zeker) een moment, waarop je moet/kunt zeggen: " Sorry Spinoza, dat beweer je nu wel, maar volgens mij klopt het toch niet" of : " Je bewijst het zgn. wel, maar je bewijsvoering deugt toch echt niet". Een dergelijke dialoog met onze filosoof is toch het zout, dat extra smaak geeft aan onze gemeenschappelijke maaltijd.
Wat betreft jouw toelichting ben ik , kort gezegd, van mening, dat je gelijk hebt. Spinoza verabsoluteert zijn " ideaal van de rede" zo onvoorwaardelijk, dat het niet meer klopt. Ik moet op dit punt andere critici gelijk geven, dat enige vorm van twijfel of ruimte voor nuance bij Spinoza helaas wel eens ontbreekt. Je kent mijn positieve grondhouding t.a.v. Spinoza' s naturalistische ethiek inmiddels wel, maar ook mijn kritische kanttekeningen bij te sterke verabsolutering en te ver doorgedreven rationalisering door Spinoza.Hij draaft soms echt door en is dan niet geloofwaardig meer. Jouw opgevoerde stelling 72 is daar m.i. een goed voorbeeld van. Zoals het er staat is het geen feitelijke vaststelling, maar meer een ideologie.
bertus de keizer 18-04-2010 @ 21:58
@Adrie. Uit de casus die je onder 4) geeft, begrijp ik dat je het met me eens bent, dat voor zulke situaties de stelling van E4p72 niet opgaat. Wat je onder 3) over Bennett schrijft klinkt me interessant in de oren; deze keer lijk ik het eens een beetje met Bennett eens te kunnen zijn. Maar wat mij is "toegestaan in dit speciale geval" is voor ieder in eenzelfde of vergelijkbaar geval toegestaan. Wat dat betreft geldt de Categorische imperatief. Het ging mij in mijn stukje juist om het conditioneel situeren en aldus af te dingen op de algemeen geldigheid van de stelling.
Wat je schrijft over onsterfelijkheid van de geest vind ik enigszins riskant; zo is "eeuwigheid van de geest" al te vaak als vorm van onsterfelijkheid misverstaan.
Waar je onder 1) verwijst naar een gemeenschap van wijzen die onder de leiding van de rede leeft, waarvoor E4p72s zou gelden: dat lijkt me niet wat Spinoza hier bedoelt. De wijze maakt zich niet afhankelijk van het leven onder zijns gelijken. Dat zou te makkelijk zijn. Dan zou een levensgevaarlijke situatie waarin bedrog zou kunnen helpen, niet eens kunnen bestaan. Nee, we moeten het nemen zoals het er staat.
@ Bertus, ook jij dank voor je reactie. Deze keer komen we iets dichter bij elkaar (hoewel jij soms wel erg ver gaat...)
Stan Verdult 18-04-2010 @ 22:32
Misschien, Stan, is het nuttig om mijn ETHICOM (p. 610) er eens bij te halen. 4/72s heeft duidelijk een politieke dimensie: de laatste zin laat daarover geen misverstand toe. Ook het woord 'fides' van de propositie zelf heeft deze connotatie. Lees de tekst met TP 1/6 op de achtergrond, waarin het woord ook enkele malen voorkomt (en daarachter weer Van den Enden). Socrates is het model van 'de vrije mens'.
Wim Klever 27-04-2010 @ 12:04
Dag Wim, goed dat je weer terug bent.
Ja, een ethische stap zetten heeft - altijd of meestal - ook mede een politieke betekenis, al was het maar via de 'algemene wet' die in elke daad mede wordt gesteld.
Maar als een vertegenwoordiger van een misdadig regime mij 'eerlijke informatie' vraagt, dus mijn trouwe medewerking wenst aan zijn criminaliteit, dan zal een wijs man zich realiseren dat hij geen trouw heeft beloofd aan dit regime en dus niets schendt als hij liegt en niet meewerkt.
Socrates zag het regime niet als misdadig, hooguit als onwetend en dwalend.
In de zinsnede op p. 610 van je Ethicom over, waarin je je overtuiging uitspreekt dat Spinoza in dit scholium Socrates voor ogen gehad moet hebben, lees ik: "Als een waarachtig filosoof, die kennis heeft van het eeuwig leven, verkoos hij in doodsverachting de gifbeker boven een laffe vlucht." Zo laat je Spinoza's positie wel erg lijken op die van Augustinus.
Maar een 'geloof' in zo'n soort 'eeuwig leven' van de 'ziel' kan Spinoza niet worden toegedicht.
Spinoza moge dan misschien Socrates voor ogen hebben gehad, maar bij wat hij zo stellig en in algemene termen schrijft, moeten ook andere situaties kunnen worden gedacht.
Kortom, er blijven mij ofwel teveel tussenstappen in de redenering impliciet en onduidelijk ofwel de redenering is niet voor alle situaties geldig en mag dan niet de absolute term 'altijd' bevatten. Hét tegenvoorbeeld (dat de stelling dan waar zou maken) is zeker niet zo dat direct geconcludeerd dient te worden, zoals Spinoza doet, tot algemene kwade trouw en wetteloosheid. Claus von Stauffenberg of Die Weisse Rose zijn geldige tegenvoorbeelden die ook een vorm van wijsheid vertoonden en die te goeder trouw waren aan voor hen belangrijker waarden, maar tegenover het te bestrijden regime wel 'bedrieglijk' moesten zijn.
Stan Verdult 27-04-2010 @ 13:15
Rebellie tegen een tirannie is iets heel anders dan 'mala fide' handelen. Spinoza gaat in 4/72s uit van de situatie van 'gemene rechten', dat is van een echte democratie, waartoe men zich gecommitteerd heeft. De situatie van zich door een list (valse belofte) onttrekken aan een beroving is een geheel andere dan die Spinoza hier voor ogen heeft. Zie over DEZE situatie o.a. TP 2/12.
Wim Klever 27-04-2010 @ 17:16
Wim, waar jij hier van 'democratie' leest is mij een raadsel. Wel heeft Spinoza het in de voorafgaande stellingen over de 'utopie' van vrije mensen met sterke vriendschapsbanden (IV, 71), maar hij weet ook (stelling IV, 70) dat een vrije mens tussen onwetende mensen leeft. Als je IV, 72s leest als een wijsheid voor de gewone, dikwijls heel gewelddadige wereld - als je je afvraagt hoe iemand zich uit een levensgevaarlijke situatie weet te redden, dan kom je in de problemen met die stelling.
Stan Verdult 27-04-2010 @ 20:51
Waar ik 'democratie'lees? Zoals in mijn voorlaatste reactie gezegd: in de laatste zin (pacisci, vires coniungere, iura communia habere).
Wim Klever 27-04-2010 @ 22:53
en die zin gaat verder ... hoc est, ne revera jura habeat communia, quod est absurdum.
Wie zich door de rede laat leiden houdt rekening met het maatschappelijk leven en algemeen belang en verlangt ernaar om in overeenstemming met de gewone wetten van de staat te leven... etc. (bewijs bij stelling 73); geschreven in de (bepaald niet democratische) Republiek. Het leidt alles ver weg van de eigenlijke kwestie: of en waarom Stelling IV, 72 zoals toegelicht in 't scholium, zo ongeconditioneerd en voor altijd en niet nader bepaald zou gelden.
Het is duidelijk tot welke situatie de stelling impliciet is beperkt: niet een democratie, maar een gemeenschap van wijze (rationele) vrije mensen. Ja, die kunnen deugdzaam zijn, zowel bij het ontwijken als het overwinnen van gevaren (stelling 69), kunnen t.o.v. elkaar dankbaar zijn (stelling 71), kunnen altijd te goeder trouw en zonder te bedriegen handelen (stelling 72). Dat heet normaliter een utopie.
Stan Verdult 27-04-2010 @ 23:56
In een gemeenschap van waarachtig wijze vrije mensen haalt niemand het zich in zijn hoofd om te kwader trouw de boel (gemeenschapsregels) te bedonderen. Maar zo'n gemeenschap bestaat er niet. Wel bestaat er hier en daar een min of meer democratische gemeenschap waar aan passies onderhevige burgers zich min of meer aan de wetten houden en dus min of meer 'ex communi decreto' (4/73) leven. Naarmate zij dit meer doen, leven zij meer volgens de rede (die dit gebiedt) en zullen zij niet 'mala fide' handelen. In Spinoza's concept van de vrije staat van vrije burgers is er geen plaats voor 'burgerlijke ongehoorzaamheid' (zoals onspinozistisch bvepleit door Cees Schuyt, raad van state) maar wordt absolute gehoorzaamheid geeist. Lees 16/29 en cp. 19 van de TTP als achtergrond-lectuur bij 4/72. Allees n in een 'republica corrupgta' ((TTP 7) is het gedogen en tolerantie geblazen en kan men zich maar beter niet al te zeer verzetten tegen de dictatuur van slechte zeden. Je laatste woord, Stan, is goud waard: utopie.
Wim Klever 28-04-2010 @ 14:23
Nadat ik zojuist een tweede blog over Adolf Trendelenburg maakte, kan ik het niet nalaten om uit zijn artikel "Über Spinoza's Grundgedanken und dessen Erfolg" (1850) een citaat aan te halen dat precies slaat op de kwestie van dit blog en treffender dan ik deed een deel van mijn bezwaar tegen de bewijsvoering van stelling IV, 72 formuleert.
"Spinoza beweist (Eth IV, 72) dass ein freier Mensch, selbst nicht um sein Leben zu erhalten, treulos sein würde. Aber er beweist es aus einem Grunde, welcher von der durch die Vereinigung verstärkten Macht sich schon entfernt und den Menschen einem Allgemeinen unterwirft, das tiefer geht, als das Motiv der Macht und der Selbsterhaltung. Wenn die Vernuft es Einem gestattete, sagt Spinoza, so würde sie es allen gestatten; dann gäbe es aber keine gemeinsame Rechte mehr. In dieser Begründung sind die gemeinsamen Rechte die feste Voraussetzung, die mehr gilt und höher steht, als das Princip selbst, die Erhaltung des eigenen Seins." (p. 51)
Treffend gezegd. Mijn bezwaar gaat echter verder. Ik heb er geen enkele moeite mee dat iedereen ontrouw zal en mag zijn als hij alleen daarmee zijn leven kan redden. Die macht (dat recht) heeft niemand (noch elke wijze) overgedragen aan het algemeen.
Ik vermoed dat het zwijgrecht voor verdachten in strafrechtelijk onderzoek mede hierop gebaseerd zal zijn.
Stan Verdult 04-05-2010 @ 14:10
Zowel Trendelenburg als jij redeneren en interpreteren 4/72 (te) INDIVIDUALISTISCH. Dat blijft mijn bezwaar.
Wim Klever 05-05-2010 @ 10:08