BdSpinoza

Isaac Orobio de Castro (1617-1687) 'geleerde jood' vond Spinoza 'slecht mens'

Voormalige Spaanse Marraan polemiseerde met de remonstrantse theoloog Philippus van Limborch over de christelijke leer en met Johannes Bredenburg over het spinozisme in: Certamen philosophicorum propugnata veritatis divinae ac naturalis adversus Joh. Bredenburg (1684) [Filosofische strijd voor de goddelijke en natuurlijke waarheid tegen Joh. Bredenburg[s] Beginselen […]; aldus ligt hij verzonken in die afgrond van Spinoza’s Atheïsme etc.].

Directe aanleiding voor dit blog is een link in het huidige blog van Eric Schliesser die leidde naar een brief (XLIX) van “Spinoza to Isaac Orobio”. Ik heb daar een poosje bevreemd naar zitten kijken: Spinoza die met Isaac Orobio correspondeert? Tot ik in de gaten kreeg dat in het verleden is aangenomen dat brief 43 (huidige nummering) die Spinoza schreef aan Jacob Ostens, geschreven zou zijn aan Isaac Orobio. Je komt dat veelvuldig tegen op internet, waar in oudere uitgaven van briefwisseling die toeschrijving als feit a.h.w. voor altijd vereeuwigd blijft. The Jewish Encyclopedia benadrukt in dit lemma dat “there is no evidence of his (Spinoza’s) coming into communication with a single Jewish soul from that time to his death (the "I. O." among his correspondents, formerly assumed to be Isaac Orobio, turned out to be Jacob Oosten).” Ook in Frederick Pollock’s Spinoza His Life And Philosophy vind je “In 1673 the Jewish physician Isaac Orobio de Castro forwarded to Spinoza a long letter, written nominally to him, but for Spinoza's perusal, by a certain dr. Lambert Van Velthuysen of Utrecht.” (p. 87). Ik weet niet hoe en door wie is ontdekt dat de toeschrijving een andere moest zijn; zulke historische dingen vind je niet in de door Hubbeling en Akkerman verzorgde uitgave van de Wereldbibliotheek. Ook Schliesser wees in zijn link naar die brief niet even op de inmiddels andere toeschrijving.
Het serendipische was dat ik gisteren net daarvoor een tekst van Leo Polak (over wie ik binnenkort een blog ga schrijven) over Isaac Orobio de Castro had gelezen, waarin Polak De Castro in z’n redenering tegen Spinoza gelijk geeft (daar die Kantiaans aandoet) en hem zijn gescheld op Spinoza vergeeft. Alle aanleiding dus voor een blog.

Volgens Orobio de Castro (ik citeer hier Polak) is Spinoza “een slecht mens” (mali hominis Sp.), zijn leer een “verfoeilijke pest” die “ellendig besmet”, een “onzedelijke” leer, welker axioma’s, stellingen en zogenaamde wiskundige bewijzen door “de verdoemelijke slechtheid van dien man” (hominis execrabiliis malitia) vergeefs zijn uitgedacht om het Godsgeloof te schokken, enz. enz.

Volgens Richard H. Popkin [in een bespreking van Yosef Kaplan: From Christianity to Judaism: The Story of Isaac Orobio de Castro. Transl. by Raphael Loewe. Oxford University Press, 1989] was hij het meest filosofisch scherpe lid van de joodse gemeenschap van Amsterdam. Hij was medisch en (katholiek) theologisch geschoold in Spanje, na 40 jaar katholiek leven wegens verdenking van heimelijk jodendom door de Inquisitie vervolgd, doceerde aan de medische faculteit van Toulouse en week uiteindelijk in 1660 uit naar Amsterdam waar hij met zijn familie zich tot het jodendom bekende. Hij besneed zichzelf en veranderde zijn naam van ‘Balthasar’ in ‘Isaac’. Het is zeer onwaarschijnlijk dat hij ooit contact met Spinoza had. Maar wie weet? In Spanje was hij omgegaan met dr. Juan de Prado, die al eerder in 1654/55 naar Hamburg en Amsterdam was getrokken; met Prado kwam op enig moment de jongere Spinoza in contact. Orobio de Castro beoefende het medisch beroep en ontpopte zich tot verdediger van het jodendom tegen katholieken en protestanten en vooral tegen een opstandeling als Spinoza, waarbij hij gereedschappen inzette die hij uit de Spaanse Scholastieke erfenis had kunnen opdoen.

In: Jacques Basnage (sieur de Beauval), Buscar Graevius, Theodorus Hasaeus: Beknopt verhaal van de oudheden en geschiedenisse der gehele Joodsche natie (cf dit blog), is te lezen:
“Onder de Joden schreef Orobio tegen hem [Spinoza] en tegen zyne grondbeginselen. Die man was zeer geleert en scherpzinnig. Hy wilde ook zyne krachten beproeven tegen de Christenen, en zynen Godsdienst verdedigen tegen den geleerden Limborch, die in dien tydt hoogleeraar onder de Remonstranten te Amsterdam was. Men kan niet ontkennen, dat deze Jode veel scherpzinnigheit in zyn werk doedt blyken; maar als men aan de andere kant de schriften van Limborch tegen hem leest, zal men zien dat alle zyne scherpzinnige bewysredenen op weinig of geen grondt steunden. Na de doot van Orobio, welke in den iare 1687 voorviel, heeft men onder zyne papiere verscheide zyner werken, die te voren nooit gedrukt waren, gevonden en naderhant heeft men verwareloost de zelve op de persse te brengen.” [p. 388-89]

Interessanter lijkt mij dan het Vriendschappelijk onderhoud dat Philippus van Limborch n.a.v. dat Certamen philosophicorum met Orobio de Castro had en in het jaar van diens dood als Amica Collatio uitgaf. Het viel op en staat bekend om z´n wellevende toon en wederzijds respect en tolerantie.

Een verlichte en opvallend respectvolle dialoog

De schriftelijke dialoog die de Remonstrantse hoogleraar theologie Philippus van Limborch (1633-1712) en Orobio de Castro met elkaar hadden begon met een ontmoeting in het huis van de Amsterdamse arts Egbert Veen, en werd voortgezet in steeds langere, schriftelijke wederzijdse reacties. Uiteindelijk werd deze correspondentie door Van Limborch in 1687 uitgegeven in Gouda, onder de titel De veritate religionis christianae amica collatio cum erudito judaeo ('Vriendelijke onderhandeling over de waarheid van de christelijke religie met een geleerde jood'). Toen kort daarna Orobio de Castro overleed, kon de anonimiteit worden opgeheven en werd zijn naam bekend gemaakt. De wijze van argumentatie in deze 'vriendelijke onderhandeling' contrasteert sterk met andere gepubliceerde discussies uit de 17e eeuw tussen joden en christenen en vormde een breuk met de bekende traditie van de christelijke polemiek tegen de joden.

spinoza | 05-08-2012 | 09:04 | Link | Reacties (2)