Ja, er is plaats voor bidden bij Spinoza [3]
Veel beschouwingen over bidden
bij Spinoza kom je niet tegen. Ik ben er althans in de geleerde
secundaire Spinoza-literatuur nog niet op gestuit. Wel heeft de
Nederlandse filosoof en schrijver Louis Hoyack over wiens Spinoza
als uitgangspunt [1965] ik
in oktober 2013 een aantal blogs had [Cf. de links naar de serie in
het laatste blog]
in een van zijn - wat hij noemde - 'fragmenten' een korte beschouwing over
73. SPINOZISME EN GEBED
Is er in het spinozisme ook plaats voor het gebed, zullen misschien de vromen vragen. In geen geval, wanneer wij ons daarbij voorstellen te spreken met een persoon in de hemel. Maar wanneer we het gebed zouden opvatten als een poging om door middel van concentratie op het Godsbegrip - en voor concentratie is niets zo dienstig als het formuleren en uitspreken, in casu van bepaalde op God betrekking hebbende gedachten - onze geest te verheffen en zodoende de affecten voor een moment uit te schakelen, dan heeft het gebed ook voor een spinozist wel degelijk zin. Want het wordt op die manier een vorm van meditatie in oosterse betekenis. VeeI bidden en vúrig bidden zal de "amor erga Deum" in ons gemoed opwekken, die amor erga Deum, waarvan Spinoza zegt, dat hij "de geest het meest moet occuperen" *). Het woord "God" alleen reeds roept daarbij associatief het voorstellingscomplex en de hiertoe betrekkelijke gevoelens wakker. Het gebed krijgt, op deze wijze beoefend, het karakter van een autosuggestie en kan bijdragen tot de echt spinozistische zelfopvoeding. Een andere vraag echter is het: hoe moet zulk een gebed luiden? Het zal geen vraaggebed zijn, doch een reeks uitspraken behelzen, waarin Gods grootheid, alomtegenwoordigheid, in-stand-houdende-kracht en wijsheid bevestigd worden. Het zal dus meer gelijken op een lofgebed, waardoor de menselijke geest automatisch in een verheven stemming geraakt.
Wat hier gezegd is over het gebed
geldt ook voor de liturgie, voor zover men daarin kan zien een reeks
methoden, spectaculair en collectief, om ons bewustzijn uit te
lichten boven het alledaagse en het ontvankelijker te maken voor
liefde tot God. Of de liturgieën der bestaande kerken hiertoe
geëigend zijn in de ogen van een spinozist is natuurlijk zeer
twijfelachtig. Misschien zijn de gebeden der moslims met hun simpele
monothelstische Godsvoorstelling nog het dichtst bij hetgeen wij in
deze paragraaf bedoelen.
Eén ding is zeker. Tot Spinoza hebben zich vanouds aangetrokken gevoeld zowel rationalisten van het onverbiddelijke soort als religieuze zielen, die in het "Hen kai paan" van de meester het gepaste object voor hun vereringsbehoefte vonden, te weten een God zonder het voor hen aanstotelijke in de traditionele geloofsvormen en toch een Ens perfectissimum, niet van de wereld radicaal gescheiden, ofschoon meer dan de som van haar delen, een Ens, transcendent zowel als immanent, het Leven in alle leven, het Zijn in alle zijn. Door dit alles is Spinoza aan bepaalde, tot het religieus-mystische geneigde naturen steeds dierbaar geweest. Het vooruitzicht, de gebedspraktijk niet noodzakelijk als strijdig met het systeem te moeten beschouwen, slecht eventueel voor dezulken een Laatste hindernis om het spinozisme te aanvaarden.
Een eredienst voor spinozisten lijkt op het eerste gezicht een contradictio in adjecto doch is dat niet noodzakelijk, als men het zoëven gestelde in gedachte houdt. De inhoud van zo'n eredienst zou moeten neerkomen op verheerlijking van de éne God, die het enige Zijn is, waaraan alle dingen als modi deel hebben zonder dat ze het wezen der Substantie uitputten.
Nu zou men kunnen vragen: moet zulk een poging door een spinozist worden toegejuicht? Eén ding moet men niet vergeten. AIIen, die vanuit een areligieux levensgevoel tot het spinozisme gekomen zijn, beschouwen de Ethica als een streng rationalistisch, materialistisch en deterministisch geschrift, waarin de term "God" slechts als camouflage gediend heeft in een onverdraagzame tijd. Daarom vindt het spinozisme ook bijval onder de communisten, o.a. ten onzent de dichter Herman Gorter. Zelfs in Rusland wordt het bestudeerd. In deze fragmenten echter heb ik zonneklaar aangetoond, dat zulk een interpretatie totaal onjuist is. De mystieke, religieuze Spinoza wordt op die manier miskend. Alleen zij, die vanuit het religieuze gevoel of de mystieke intuïtie de Ethica benaderden, brengen begrip op voor 's meesters ware bedoelingen. Wie niet in de transcendente God geloofd heeft, vindt niet spoedig de weg tot de spinozistische, die transcendent en immanent is. De gewone vroomheid is daarom een goede voorbereiding voor het juiste verstaan van Spinoza's Godsleer. Ontdaan van haar onverantwoorde antropomorfismen en haar eenzijdig transcendent karakter, kortom van alles, wat haar ontsiert, kan de monotheïstische **) godsvoorstelling uitgroeien tot het begrip, dat de Ethica ons van het Ens perfectissimum te bieden heeft.
*) Eth. pars 5 prop. 16.
**) Niet de trinitaire en wat daarmee samenhangt.
________________________________
Alle blogs: Ja, er is plaats voor bidden bij Spinoza
16-02-2014: Ja, er is plaats voor bidden bij Spinoza [1]
16-02-2014: Ja, er is plaats voor bidden bij Spinoza [2], maar...
17-02-2014: Ja, er is plaats voor bidden bij Spinoza [3]
17-02-2014: Ja, er is plaats voor bidden bij Spinoza [4] "beginnen bij God" en eindigen bij gelukzaligheid
18-02-2014: Ja, er is plaats voor bidden bij Spinoza [5] een gebed tot slot
