Jacob Christoph Logemann (1873 - 1947) verzorgde een Ethica-vertaling
Er is (tot dit blog werd geschreven) weinig over J.C. Logemann op internet te vinden, maar van zijn vertaling van Spinoza’s Ethica die in 1902 door de Amsterdamse uitgever Cohen en Zonen op de markt werd gebracht, worden door diverse antiquariaten exemplaren aangeboden. Het boek was het vierde in een reeks “De groote denkers der eeuwen.... Algemeene bibliotheek van wijsbegeerte.” De onverkochte exemplaren werden doorverkocht aan Van Holkema & Warendorf te Amsterdam die de nog ongebonden bladen met een nieuwe titelpagina en band als nieuw Spinoza-boek in 1915 op de markt bracht.
[de swastika kon toen nog onschuldig gebruikt worden]
Over die vertaling, de aanleiding voor dit blog, zodadelijk meer; eerst wat er dan nog wél over hem te vinden is.
Biografische gegevens 1)
Jacob Christoph Logemann werd op 26 oktober 1873 in Rotterdam geboren. Na het behalen van het diploma aan het Erasmiaansch Gymnasium, begon hij in 1892 aan een studie theologie aan de Vrije Universiteit, maar stapte over naar de letterenstudie (klassieke talen).
Van januari 1897 tot oktober 1900 was hij leraar aan het Chr. Gymnasium te Zetten. Daarna was hij drie jaar privaatdocent.
Op 18 april 1901 trad hij in het huwelijk met de vijf jaar jongere Maria Catharina Hisschemöller.
In 1903 werd in Rotterdam het gereformeerde Marnix Gymnasium opgericht. De (bijna) dertigjarige Logemann, op dat moment kandidaat in de letteren, werd er met ingang van 1 september een van de twee leraren klassieke talen, Latijn en Grieks.In 1928 werd hij naast docent tevens conrector, wat hij bleef tot aan zijn pensioen op 1 november 1938.
Inmiddels was hij op 17 november 1916 gepromoveerd tot doctor in de klassieke letteren op het proefschrift De defunctorum virtutibus in carminibus sepulcralibus latinis laudatis. (‘Over de deugden der overledenen, zoals verheerlijkt in Latijnse grafdichten’3)), uitgegeven door T. de Vries in Rotterdam in hetzelfde jaar. Het is bij de Haithi Trust Digital Library in te zien. 2)
Op 16 november 1947 overleed hij te Amsterdam.
Vermeldenswaard is nog dat hij zich ook intensief bezighield met de bevordering van onderwijs aan kinderen met psychische problematiek. Zo was hij vanaf de oprichting in 1911 voorzitter van de vereniging "Zoekt het Verlorene" van waaruit medisch-pedagogische inrichtingen voor kinderen met psychopathische problematiek werden opgezet. Het is vanuit deze achtergrond dat de Rotterdamse protestants-christelijke school voor speciaal basisonderwijs zijn naam draagt: Dr. J.C. Logemannschool.
De Ethica-vertaling van J.C. Logemann
Dat hij zich met Spinoza had bezig gehouden blijkt uit stelling 13 bij zijn dissertatie:
“Tot het goed begrijpen van Spinoza’s affectenleer dient men te onderscheiden tusschen de onmiddellijke vreugde en droefheid en de middellijke (ideale), door de idee der eerste in onze stemming ontstaan.”
Hoe hij ertoe kwam de Ethica te vertalen is niet bekend. Hoogleraar Spinoza-studies te Rotterdam, Piet Steenbakkers, veronderstelt 3) dat de uitgever Cohen voor zijn goedkope reeks met hoofdwerken uit de wijsgerige traditie (werken van Plato, Kant, Marx, Schopenhauer en anderen), waarin hij ook Spinoza’s Ethica wilde opnemen, waarvan een paar jaar tevoren, in 1895, de vertalingen van Gorter en Meijer waren uitgegeven, omzag naar een student om aan een goedkope vertaling te komen. Logemann, toen kandidaat in letteren en filosofie, vond hij blijkbaar daartoe bereid. Maar Logemann had het zich daarbij niet al te moeilijk gemaakt. Steenbakkers, die een studie maakte van de diverse vertalingen van de Ethica, ontdekte dat Logemann bij zijn vertaling overmatig veel gebruik maakte van de Duitse vertaling van Jakob Stern; wat hij tot in details deed. Steenbakkers wijst op de eigen, ideosyncratische, alinea-indeling van Stern, diens gebruik van aanhalingstekens om termen te benadrukken en andere typografische bijzonderheden (waar Stern spatieert, cursiveert Logemann). Consistent heeft hij uit het Duits vertaald, maar de Latijnse tekst heeft hij er wel bij geraadpleegd, waarbij hij dan soms een twijfelachtige afwijking van Stern zou bieden. Ook de meeste voetnoten, de toelichting en het register ontleende hij aan de Duitse tekst – dat alles “zonder Stern ook maar één maal te noemen.” Steenbakkers beschuldigde Logemann dus van plagiaat en typeerde diens vertaling van de Ethica als een ‘spiekvertaling’ (een term die hij ontleende aan een beschouwing van Michael Grant).
Nu zijn dit kritische filologische opmerkingen die geen oordeel bevatten over de eventuele appreciatie van het eindresultaat. Wim de Lobel, redacteur en motor achter De Vrije, de voorzetting vanaf 1963 van De Vrije Socialist, had het over “de onvolprezen vertaling van de Ethica van de classicus J.C. Logemann”. 4)
Siebe Thissen noemde het “de slechtste Nederlandse vertaling die ooit verscheen” (waarbij hij zich baseerde op Steenbakkers), maar achtte “het boek toch interessant omdat het een begrippenindex bevat die de andere edities ontberen. De index bevat vooral affecten (afgunst, begeerte, haat, kuisheid enzovoorts), gemoedstoestanden (geluk, eenzaamheid, gelatenheid, vroomheid enzovoorts) en existentiële noties (dood, verlangen, wil, vrijheid, zelfmoord enzovoorts), voorzien van verwijzingen naar passages in de Ethica die deze aspecten beschrijven en waarderen. Deze index biedt ons een zicht op het dagelijkse gebruik van de ethiek. We vinden hier […] een aansporing tot een eclectisch en praktisch gebruik, eerder verwant aan de wijze waarop dominees hun gelovigen op bijbelpassages wijzen, dan aan een systematische introductie van een wijsgerig stelsel.” 5)
De uitspraak van Thissen dat het “de slechtste Nederlandse vertaling die ooit verscheen” is, vind ik te gemakkelijk gedaan – te kort door de bocht, ondanks wat Steenbakkers erover heeft gevonden. Logemann heeft er duidelijk heel serieus werk van gemaakt om een complete en goede Ethica van Spinoza te brengen, waarbij hij hier en daar tussen vierkante haken een kleine toelichting inlast of soms een dubbele vertaling geeft.
Hij mag dan veel hulp aan een Duitse vertaling hebben gehad, het kan ook tegenwoordig nog nuttig zijn om zijn vertaling naast die van anderen te raadplegen.
Zo kan het helemaal geen kwaad om als vertaling van EIIp7 naast Krop’s vertaling “De orde en het verband tussen de ideeën zijn dezelfde als de orde en het verband tussen de dingen”, bij Logemann te lezen: “De orde en de verbinding der voorstellingen is dezelfde als de orde en verbinding der dingen;” ik ervaar ‘verbinding’ als een actievere connectie dan ‘verband’. De vertaling van modi als ‘bestaansvormen’ (i.p.v., zoals Krop laat staan: modi) is ook een duidelijke bijdrage tot verstaan.
De vertaling van Logemann van EIIp12 “Al, wat in het object der idee, die den menschelijken geest uitmaakt, geschiedt, moet door den menschelijken geest worden waargenomen, of er is in den menschelijken geest noodzakelijkerwijze eene idee van dit ding. enz…” vind ik in zoverre ietsje beter dan die van Henri Krop (“Wanneer iets gebeurt in het object van de idee dat de menselijke geest vormt, moet de menselijke geest het begrijpen, met andere woorden, er moet in de menselijke geest noodzakelijk een idee van dit ding bestaan. Enz.”) doordat in diens (Krop’s) vertaling ‘vormen’ gelezen zou kunnen worden als 'maken' of ‘veroorzaken’, hetgeen dus volgens Spinoza niet kan (de geest wordt niet gevormd door het lichaam). Van Suchtelen, die constituere hier eveneens vertaalt met “wat de menselijke geest uitmaakt,” heeft wellicht op zijn beurt even bij Logemann gekeken (‘gespiekt’). Of ze hebben beiden hier Meijer geraadpleegd.Enfin, ik wil maar zeggen, dat de Logemann-vertaling zijn nut heeft bewezen en dat tegenwoordig nóg kan doen.
Noten
1) Biografische gegevens zijn afkomstig van een genealogische site, informatie per e-mail van de directeur van de Dr. J.C. Logemannschool te Rotterdam, een protestants-christelijke school voor speciaal basisonderwijs, mevr. A. Dreier en de brochure van Piet Steenbakkers, zie noot 3. Tevens kon gebruik gemaakt worden van een aantal fotokopieën van krantenknipsels e.d. die bewaard worden in de "Historische collectie / J.J. Bouman" van het Rotterdamse Archief . Het fotootje van de heer Logemann is van een kopie van een knipsel uit "De Rotterdammer" van 6 september 1928 met aandacht aan de jubilea van het Rotterdamse Marnix Gymnasium en drie van de leraren.
2) Zie hier bij de Haithi Trust Digital Library
3) Piet Steenbakkers, De Nederlandse vertalingen van Spinoza's Ethica (Delft 1997), over J.C. Logemann: 30-33.
Van Steenbakkers is ook de vertaling van de titel van Logemann's dissertatie.
4) Wim de Lobel in een artikel in De Vrijdenker dat op de website van De Vrije Gedachte is overgenomen.
5) Siebe Thissen. De spinozisten. Wijsgerige beweging in Nederland 1850-1907 (proefschrift & handelseditie SDU Uitgevers Den Haag 2000), in hoofdstuk 1
Reacties
Een detail: de vertaling van E2p12 van Henri Krop kan niet alleen misverstand geven, maar is onjuist. Dat komt niet omdat hij 'vormen' gebruikt, maar omdat hij niet schrijft 'het object van de idee DIE de menselijke geest vormt'.
henk keizer 11-01-2011 @ 15:30
Er staat nu: het object ..... DAT de menselijke geest vormt. Geen misverstand dus, maar fout.
henk keizer 11-01-2011 @ 16:07
Om maar niet te spreken van een andere en ernstigere fout in Krop's vertaling van 2/12, namelijk 'begrijpen' voor 'percipere', dat hier als 'waarnemen' dient te worden weergegeven. Ik heb destijds wel 100 van dergelijke missers doorgegeven aan Henri, die hij voor de tweede druk gedeeltelijk heeft gecorrigeerd (zonder mij daarvoor te bedanken)
wim klever 11-01-2011 @ 16:09
Zoals ik al in het blog aankondigde zou er nog aanvulling komen. Ik ontving enige knipsels uit het Rotterdamse Archief en kon daardoor de biografische gegevens van de heer J.C. Logemann aanvullen en het blog met een portretje van hem voorzien (via een slechte kopie van een krantenfotootje, maar toch).
Dit blog biedt de uitgebreidste informatie over dr. J.C. Logemann op internet; vanaf de eerste dag al plaatst Google het meteen vooraan voor wie naar informatie over hem op zoek is! Iets wat met blogs van spinoza.blogse.nl regelmatig het geval is...
Stan Verdult 14-01-2011 @ 15:45
Sinds januari 2009 is er een wijziging in de wet voor officiële vertalingen van ondermeer diploma’s doorgevoerd.
vertaalbureau 23-06-2011 @ 22:41