Johann Friedrich Struensee (1737-72) martelaar van het Spinozisme? Of alleen van de beschuldiging ervan?
Deze verlichte Duitse arts uitoefende in het koninkrijk Denemarken enige jaren de macht uit.
Vandaag las ik John Christian Laursen’s “Spinoza in Denmark and the Fall of Struensee, 1770-1772” [In: Journal of the History of Ideas, Vol. 61, No. 2. (Apr., 2000), pp. 189-202], hetgeen aanleiding wordt voor dit blog over de lotgevallen van deze befaamde medische en algemene hervormer, advocaat van de Verlichting en voorstander van de integratie van de joden in de samenleving. Ik schreef al eens heel kort over hem in een blog van 15 juli 2011: “Hartog (Hirsch) Gerson (1730-1801) spinozistisch arts.”
De biografieën op internet (de wiki’s e.a.) leggen geen relatie tussen Stuensee en Spinoza. Maar voor John Laursen is het zeer de vraag of Struensee zo wreed behandeld zou zijn (de eerste minister werd veroordeeld tot afsnijding van z’n rechterhand, onthoofding, vierendeling van de rest van zijn lichaam in een openbare terechtstelling in 1772) als hij niet zo sterk van Spinozisme was beschuldigd én er intussen in die tijd niet zo’n haat tegen het Spinozisme was gegroeid. In dit artikel laat Laursen zien hoe in de publieke opinie Struensee met Spinoza in verband werd gebracht en een campagne tegen hem daarover zijn reputatie zwaar vergiftigde.
De hoofdbeschuldiging was wel dat hij tegen de koning complotteerde en met de koningin (zus van George III van Engeland) had geslapen – wat beiden zouden toegeven. De koning die licht schizofreen en manipuleerbaar was had het allemaal laten gebeuren. Ironisch is het dat we zo goed op de hoogte kunnen zijn van die publieke opinie daar het Struensee was die de koning had kunnen brengen tot het afkondigen in september 1770 van de persvrijheid, waardoor Denemarken het eerste land was met een dergelijke wet.
Minder dan tien jaar daarvoor was hij stadsarts in Altona, het onder Deens bestuur vallende deel van Sleeswijk-Holstein. Hij was opgeleid in Halle en verzette zich tegen het daar gepropageerde piëtisme. Hij ondervond nogal verzet tegen zijn pogingen om zijn verlichte ideeën te publiceren en mede daardoor was een van de eerste dingen die hij, eenmaal eerste minister geworden, erdoor drukte: de persvrijheid. Er kwam een stortvloed aan pamfletten en boeken op gang en daar hij aan de macht was, werd hij het voorwerp van vele aanvallen en klachten. Hij probeerde nog geregeld te krijgen dat stukken niet anoniem verschenen en dat drukkers minstens de namen van de schrijvers dienden te weten, zodat er toch iets aangepakt kon worden, maar dat was moeilijk te controleren.
Een Deense rechtbankemployee en man van letteren, Bolle Willum Luxdorph, trachtte tussen 1770 en 1773 zoveel mogelijk van deze pamfletten te verzamen en liet ze samenbinden in 45 banden, die nu een fraaie bron vormen voor de studie van de toenmalige pamflettencultuur: de Luxdorphs Samling af Trykke-frihedens Skrifter.
De jaren waarin Struensee aan de macht waren brachten een stroom van maatregelen, zoals economische vrijheid, afschaffing slavernij en i.h.a. overspoelen van Denemarken met verlichte ideeën. Maar dat had ook z’n schaduwzijden als inflatie en werkloosheid. Er was dus veel kritiek van diverse aard.
Patriotten en nationalisten beschuldigden hem ervan dat hij weigerde Deens te leren en zagen hem als een vreemdeling. Conservatieve moralisten beschuldigden hem om zijn omgang met de koningin en vonden dat haar tweede kind wel erg op hem leek. Zijn nogal ‘verlicht absolutistische’ bestuursstijl was een derde veld van verwijten. Hij bestuurde bij kabinetsbesluit, al dan niet in naam van de koning. In anderhalf jaar tijd vaardigde hij 1800 decreten uit. Hij trad daarbij nogal arrogant, ondiplomatiek en machtswellustig op. Een vierde verzamelveld van verwijten betrof zijn ‘atheisme, deisme, naturalisme, Spinozisme, en materialisme.’ Spinozisme stond wijd en zijd bekend als een erge vorm van ketterij. Slechts weinigen waren echt op de hoogte van Spinoza´s filosofie. Maar hoe dan ook stond Spinoza voor alle morele bedreigingen, sociale onvrede en bedreiging van politieke rust en vrede.Er bestaat overigens geen enkele evidentie dát Struensee werkelijk een Spinozist was, dus de informatie uit het artikel over de verspreiding van het Spinozisme, hoe interessant ook (het Spinozisme in Altona, de vertalingen van Spinoza’s Ethica, de verslagen van de Deense reiziger Ole Borch (Olaus Borrichius), Struensee’s journalistieke activiteiten, de verspreiding van en waardering voor Bayle etc. ) kan ik gevoeglijk laten zitten. Ik neem van Laursen aan: “but the fact of his Spinozism is not as important as the fact that he was widely accused of being one in the Danish pamphlet literature.”
Daarna behandelt Laursen diverse van deze pamfletten. Niet alle pamfletten waarin hem zijn ´immorele levenswijze´ werd verweten verwezen overigens naar het Spinozisme. Ook die informatie sla ik over. Alleen neem ik in dit blog mee dat na de arrestatie van Struensee op 17 januari 1772 vroeg in 1772 in Kopenhagen een Duits pamflet verscheen, dat de titel droeg:
Poetische Gedanken über der Höllen-Macht, in welcher Graf Struensee Geherrscht, und ferner herrschen wollte, wie auch Über den Nichtigen Lügen-Grund der Tohren Die da Sprechen, es ist kein Gott
Met de ‘sie’ in de volgende eerste regel zijn de joden bedoeld.
"Dass sie aus Canaan zerstreut,Kanst du wohl ohne Brillen sehen,
Ist das nicht Höllische Blindheit
Was so merkwürdig ist geschehen
Und aller Welt vor Augen liegt
Sieht ein naturaliste nicht,
Der aus Spinoza Schul geboren
Der sich dem Vieh gleich acht und schätzt
Und sich in Thieren-Lust ergetzt
Die Er zu seinem Schatz, und Himmelreich erkohren.
Du träumender Naturalist
In deinen Grundloss falschen Gründen
0 Rasend blinder Atheist
Aus Schnöder Liebe zu den Sünden
Verneinst Du einen wahren Gott
Und achts sein Wort für Tand und Spott
Nur bloss um deiner Wollusts Lüsten
Die Schätzt Du für dein Paradiess
Um ihrer schändlichen geniess
Thust du dein Leib und Seel, als ein Tyrann verwüsten."
Dit ging in deze toon nog een poosje zo door en moest kennelijk onderstrepen dat Struensee z´n behandeling verdiende. Op 29 april werd hij ter dood veroordeeld en eindigde de dag daarna op het schavot op de boven beschreven manier.
Mooie slotalinea: "Spinoza's Tractatus Theologico-Politicus had stressed the importance of freedom of thought and speech. Nevertheless, the prevailing reaction was that Spinoza's own philosophy deserved censorship and suppression because of its alleged irreligion and its social and political consequences. It is therefore ironic that not only did his reputation constitute part of the reason for the fall of the first political actor to institutionalize one of the key instruments of freedom of thought, but that one of the reasons for that fall was the effect on public opinion of the charge of Spinozism levelled against Struensee in the very press that he had freed."
Het leven van Johann Friedrich Struensee bleef tot de verbeelding spreken. Verschillende kunstenaars hebben leven en werk van Struensee uitgebeeld. Giacomo Mayerbeer (1791-1864) componeerde in 1846 de toneelmuziek voor Michael Beer’s drama Struensee. De Nederlandse schrijver Hendrik Jan Schimmel (1823-1906) volgde in 1855 met zijn toneelstuk Struensee. Van de Zweed Per Olov Enquist (geboren 1934) verscheen in 1999 de historische roman, Het bezoek van de lijfarts, die eveneens Struensee als thema heeft. Wilfried Hauke maakte in 2010 – in Duits-Zweedse coproductie – de documentaire Eine königliche Affäre die in 2011 door Arte-tv werd uitgezonden.
* * *
Het accent in Laursen's artikel ligt er dus op dat uit de grote pamflettenverzameling blijkt dat Struensee van Spinozisme beschuldigd werd en niet dat daadwerkelijk gebleken is dat hij het Spinozisme aanhing. Opmerkelijk vind ik dan dat in een vorig
jaar verschenen boek Laursen vooral een hoofdstuk inbracht over hoe Struensee vooral sterk door het klassieke cynisme bïnvloed was. Dit in Elizabeth Powers (Ed.): Freedom of Speech: The History of an Idea. Bucknell University Press 2011, schreef Laursen vooral over de invloed van het klassieke cynisme op Struensee [books.google]
Bronnen
John Christian Laursen’s “Spinoza in Denmark and the Fall of Struensee, 1770-1772.” In: Journal of the History of Ideas, Vol. 61, No. 2. (Apr., 2000), pp. 189-202 [PDF]
en.wiki nl.wiki en div. andere
_____________
Aanvulling 4 juli 2015: zie het blog "Inutilis scientia Spinozana [125] En Kongelig Affære – zal iets van een Spinozaconnectie merkbaar zijn?"
