Johann Georg Wachter (1663-1757) Duitse kabbalist en Spinozist
Nadat Wim Klever nu tweemaal gewezen heeft op de Elucidarius Cabalisticus van de Duitse Spinozist Johann Georg Wachter, maak ik een blogje over hem, vooral om te laten zien dat werken van hem als e-book van Google te downloaden zijn. Ik maak vooral gebruik van de paragraaf “Spinoza en Kabbala: Wachter en Spaeth” in Jonathan Israel’s Radicale Verlichting.Johann Georg Wachter werd geboren in Memmingen als zoon van de gemeentearts Jakob Wachter en zijn vrouw Marie Katharina Zweiflin. Hij had veel lutherse predikanten onder z’n voorouders. Na de Latijnse school en privélessen wiskunde en tekenen ging hij in 1689 naar de universiteit in Tübingen om er zoals z’n vader wenste theologie te studeren. Vanaf 1693 maakte hij (om het werken te ontlopen) een reis via Leipzig, Halle, Berlin en Frankfurt. Ondersteund door de Kurfürst von Brandenburg reisde hij vervolgens naar Nederland, waar hij in aanraking kwam met het joodse mysticisme. In Amsterdam maakte hij kennis met de uit Oostenrijk afkomstige Joh. Peter Spaeth, die zich van het katholicisme eerst tot het lutheranisme, het socianisme, het quakerisme, en tenslotte zich in 1697 aansloot bij de Portugees-joodse gemeente in Amsterdam en voor het jodendom koos en zich nu Moses Germanus noemde. Daarover ontsponnen zich discussies met Wachter die de indruk kreeg dat hij kabbalistische elementen bij Spaeth meende te bespeuren en dat dat veel weg had van Spinozisme.
Dat leidde tot Wachter’s Streitschrift „Der Spinozismus im Jüdenthumb, oder die von dem heutigen Jüdenthumb und dessen Geheimen Kabbala Vergötterte Welt, an Mose Germano sonsten Johann Speeth, von Augsburg gebürtig, befunden und widerleget von J. G. Wachter“ (Amsterdam 1699).
Das philosophische Erstlingswerk von Johann Georg Wachter ist ein frühes Beispiel deistischer Religionsphilosophie in der deutschen Freidenkerbewegung. Darüber hinaus hat dieser Text die Diskussionen über die Kabbala und Spinoza bis in die Zeit Lessings und Jacobis beeinflusst. [Winfried Schröder]
Hij wilde eigenlijk aantonen dat Spaeth het oude kabbala van de Hebreeërs nieuw leven had ingeblazen en dat het jodendom zelf Spinozistisch en dus atheïstisch was. Wachter kreeg er veel aanhang mee. Maar sommigen kregen in de gaten dat Wachter zelf nogal deïstisch en naturalistisch argumenteerde en te ver ging door ook de openbaring aan te vallen.
Ook het volgende werk dat hij schreef zat vol Spinoza: Origines juris naturalis sive de jure naturae humanae demonstrationes mathematicae (1704). Volgens Winfried Schröder: "eines der wenigen Beispiele einer Weiterentwicklung der Rechtsphilosophie Spinozas."[cf. hier] Wim Klever over dit werk: “typografisch helemaal naar het model van de Ethica opgezet met onderscheiden proposities, demonstrationes, postulata etc. In wezen is dit werk een Spinozistische beschouwing / weerlegging van wat men tegenwoordig als mensenrechten verkoopt. Alle aanhangers van deze pseudo-rechten zouden ervan schrikken!”
Vervolgens vatte hij zijn ideeën over de kabbala, het Spinozisme en de geopenbaarde godsdienst nog eens samen in een werkje Elucidarius Cabalisticus (1706).
Daarin is op pagina 41 te lezen, zoals Wim Klever het hier omschreef: "J. G. Wachter pretendeert in zijn ELUCIDARIUS CABALISTICUS te hebben aangetoond "dat Spinoza overduidelijk cabaliseert (Spinozam apertissime cabalizare) en zich beroept op de overeenstemming van de traditie (= Hebreeuwse 'kebel') der oude Hebraeen met hemzelf".
Dit ontving veel verontwaardiging; men zag hem als sympatisant en pleitbezorger van Spinoza. Hij herriep nu immers allerlei stellingen die hij eerder had verdedigd en stak de loftrompet over de eerbiedwaardige kabbala; en het Spinozisme was bij hem nu ook niet atheïstisch meer.
Intussen was hij teruggeroepen naar Berlijn waar hij met een klein pensioen kon studeren aan de Berlijnse bibliotheek en schildersacademie.
In 1722 raakte hij die bezoldiging weer kwijt en ging zich in Leipzig bezig houden met de ethymologie van de Duitse taal. Daaruit kwam voort zijn „Glossarium Germanicum, continens origines et antiquitates linguae Germanicae hodiernae. Specimen ex ampliore farragine decerptum“ (Leipzig 1727) en tien jaar later nog eens een uitgebreidere versie.
____________-
Ik hield het heel kort en verwijs verder vooral naar de pagina’s 689 -695 van Radicale Verlichting.
Ook de.wikisource over Wachter
Reacties
Ik heb de Radicale Verlichting nog niet gelezen. Zeer interessant. Stan en Wim bedankt!
greenways 17-03-2012 @ 10:15
Stan, ik waardeer het ten zeerste dat je in plaats van een rijmpje een heel blog wijdt aan Wachter's biografie. Voor wat betreft zijn filosofische positie verwijs je naar Israel's RADIOCAL ENLIGHTENMENT, wat je beter niet had kunnen doen, omdat diens beschouwing over Wachter nogal lacunair is. Vermoedelijk heeft hij slechts indirect of oppervlakkig kennis genomen van ELUCIDARIUS CABALISTICUS, een waarlijk fantastisch werk. Je moet daarvoor wel Latijn kunnen lezen, want het is, voorzover ik weet, niet vertaald. Je had beter kunnen verwijzen naar mijn MANNEN ROND SPINOZA, p. 238 ev., waarin ik een weliswaar beknopte maar toch zeer informatieve samenvatting geef van de inhoud van dit rijke boek. Separaat stuur ik je een scan van de titelpagina. Daarop kun je 'Rome' zien gedrukt als misleidende plaats van uitgave, wat in werkelijkheid 'Halle' moet zijn. Nu hij zich in dit werk onvoorwaardelijk schaart onder de volgelingen en bewonderaars van Spinoza, had hij wel wat veiligheidsmaatregelen te treffen!
Wim Klever 17-03-2012 @ 11:24
Wim, goed dat je naar je 'Mannen rond Spinoza' verwijst. Die passage had ik uiteraard ooit gelezen, maar niet onthouden. En bij Wachter denk je uiteraard niet meteen aan iemand van 'rond Spinoza' om in dat boek te zoeken. Bij herlezing nu valt mij op dat jij "Der Spinozismus im Jüdenthumb" minder anti-spinoza uitlegt dan je meestal tegenkomt. Volgens de gebruikelijke toelichtingen zou tussen dit werk en "Elucidarius Cabalisticus" bij Wachter een omslag hebben plaats gevonden, maar bij jou proef ik een soort lezing zoals tegenwoordig dominant is t.a.v. Bayle: ogenschijnlijk weerlegging, maar inhoudelijk instemming en verbreiding.
Fraai, die scan, maar de plaats van uitgave Roma was op de cover in het blog (die naar books.google linkt) toch ook al te zien.
Stan Verdult 17-03-2012 @ 13:29
Dom van mij, dat ik jouw eigen scan over het hoofd zag, dom ook dat ik ''lacunair' in plaats van 'lacuneus' schreef. Wachter's eerste boek zag ik inderdaad als een pseudo-refutatie a la Bayle, dit ondanks het feit dat hij zich in ELUCIDARIUS verontschuldigt voor zijn eerdere 'onterechte en verkeerde' bestrijding van Spinoza. Het titelwoord 'elucidarius' moet wel een uitvinding van Wachters zelf zijn, latijn voor 'verlichter'. Het staat in geen woordenboek; Winfried Schroeder geeft er geen aantekening bij.
Een paar opmerkingen nog. De 'cabala' waarin Wachter de voorloper van Spinoza ziet, wordt uitdrukkelijk afgetekend tegen de pseudo-cabala, die zich verwikkelt in cijfers, letters en mysteries.
De 'amor Dei intellectualis' heet in de tekst nadrukkelijk MEDICINA, de medicijn die in ons de overwinning op de tegenkrachten bewerkt.
En voor jou speciaal schreef Wachter op p. 17: "dat de mens zelf, zich in zijn verbeelding vrij achtend, geenszins vrij is van deze heerschappij gods maar bij alles wat hij doet handelt als een geestelijke machine overeenkomstig zekere wetten. Zijn beraadslagingen, verschillende keuzes, wilsdaden, begeerten en afwijkingen, ja ook de conversaties van mensen worden bewogen van bovenaf bewogen en gedreven, gestuurd door de sterren".
Wim Klever 17-03-2012 @ 17:27
Wat je speciaal voor mij schreef: ik wéét het - we wórden bepaald (alleen moeten we in de praktijk uiteraard wel zelf kiezen etc. want we wéten niet wat al die oorzaken van ons 'verwachten').
Dat "gestuurd door de sterren" vond ik even wel wat verdacht. Maar bedoeld zal wel zijn dat elk individueel ding, net als het wormpje in het bloed, bepaald wordt door de totaliteit van alles, de facies totius universi (en daar zitten de sterren ook in; en de buren en de leden van de VHS en...)
Stan Verdult 17-03-2012 @ 19:39
We kiezen ook zonder de oorzaken te kennen, "quasi aliquod automatum spirituale" (TIE), niettemin als 'werktuig' (KV) van het universum dat ons in de tang heeft. Wachters geeft zulks origineel weer.
Dat 'gestuurd door de sterren'(aurigantibus stellis) is niets meer dan een klassiek geinspireerde metafoor voor hetzelfde.
Ik was bijzonder getroffen door Wachters' karakteristiek van de 'amor Dei intellectualis' als een 'medicijn' dat ons geneest van onze machteloosheid vanwege de overmacht van de passies, en ons bevrijdt van de ziekte van de 'vleselijke mens' (Paulus). Dat is een hoofdthema van de KV, dat minder accent krijgt in Ethica 5. Tschirnhaus noemt zijn Spinozistisch hoofdwerk niet zonder reden MEDICINA MENTIS ET CORPORIS. De Leidse-OP-commentator, ten onrechte geminacht en versmaad door Steenbakkers, herinnert dan ook Spinoza aan zijn voornemen in deel 5 de helende werking van de intuitie te gaan accentueren.
wim klever 18-03-2012 @ 09:23
Veronachtzaam dat "quasi" niet, Wim, in het al vaak door jou geciteerde "quasi aliquod automatum spirituale" (TIE).
Het gaf mij vaak aanleiding het om te draaien en - mét Spinoza! - te stellen dat we "in de praktijk" niet anders kunnen doen dan "alsof we een vrije wil hebben" (want de dingen ons contingent lijken).
Wat je verder schrijft vind ik boeiend en het - zonder commentaar - kennis nemen waard.
Stan Verdult 18-03-2012 @ 13:33
Dat 'quasi' betekent juist dat wij geen automaat zijn, d.w.z. dat wij niet uit en door onszelf iets doen of presteren; en versterkt dus mijn uitleg. Wachters legt Spinoza's bedoeling voortreffelijk uit als hij schrijft (p.71) "dat wij ALS EEN GEESTELIJKE MACHINE (instar machinae spiritualis) handelen volgens zekere wetmatigheden". Een machine wordt enkel van buitenaf aangedreven; een automaat doet iets zelf. In de wereld bestaan er geen 100% automaten, wel 100% machines. En daar zijn wij, jij en ik, exemplaren van volgens de aloude, authentiek Hebreeuwse en Spinozistische 'cabala'.
Wim Klever 18-03-2012 @ 18:48
Gaarne wil ik jou, Stan, nog wijzen op de mooie pagina 68, die David Wertheim in SALVATION (from despair) wijdt aan Wachters. Spinoza's cabbalisme was voor hem eerst een reden om het Jodendom aan te vallen en later juist omgekeed om Spinoza openlijk te omarmen.
Wim Klever 24-03-2012 @ 21:29