Kaddisj voor een "Graat-Spinoza"-schilderij…
… dat dan wel geen chimaera, maar mogelijk wel een fictie lijkt te zijn.
Voortschrijdend inzicht (althans groeiende twijfel) maakt
dat ik afstand neem van mijn eerdere blogs over het “Graat-Spinoza”-schilderij
zoals ik het sinds de blogs van Eric Schliesser ben gaan noemen. Die
aanhalingstekens wezen op de twijfel die ging ontstaan. Een twijfel die ik ook
al uitte in het blog van 24-03-2016 ”O, mochten 'stomme' schilderijen toch
kunnen spreken…”
Ik neem afstand van de nogal enthousiaste blogs die ik aan het schilderij heb gewijd. Ik ga ze niet wissen, dat zou geschiedvervalsing zijn. En ook de titel, “Ecce Spinoza” hoef ik niet terug te nemen, want het ís ontegenzeggelijk Spinoza die daar afgebeeld is, zoals ook door twee forensische rapporten wordt ondersteund. Maar het is de geur van twijfel die om het doek hangt, het feit dat er kennelijk iets met het schilderij aan de hand is, die maakt dat ik van mijn eerdere columns afstand neem, ze bij wijze van spreken terugtrek.
De Graat-monografie
Ergens in het najaar van 2013 had ik in een afbeelding van een recent opgedoken
schilderij van Barend Graat de trekken van Spinoza ontdekt, wat mij
nieuwsgierig maakte; ik schreef er in het blog
van 17-03-2016 over. Op 11 december 2013 ontving ik een e-mail van Margreet van
der Hut, luidend:
“Ik heb begrepen dat u zich met Spinoza-portretten bezighoudt. Er is een portret van een man uit 1666 opgedoken door Barend Graat (1628-1709) dat volgens sommigen Spinoza zou kunnen zijn. Als schrijver van een monografie van Barend Graat ben ik geïnteresseerd in uw mening over het bestaan van dit portret.”
Ik liet weten dat ik er niets over wist en wel zeer benieuwd was naar wat er verder over zou blijken. In december 2015 kwam haar boek uit
Margreet van der Hut, Barend Graat (1628-1709) zijn leven en werk. Sidestone Press, 2015
Pas nadat ik, na mijn bezoek aan de TEFAF, mijn blogs had geschreven, wilde ik weten wat Van der Hut er in haar monografie over te melden had en vroeg het boek te leen via de “interbibliothecaire uitleen”. Eergisteren kwam het boek uit de Zeeuwse Bibliotheek uit Middelburg in Maastricht aan. En wat bleek: er staat helemaal niets over het schilderij in het boek – geen woord wordt eraan gewijd: ook wordt niet uitgelegd waarom het niet is opgenomen. En dat terwijl de uitgebreide “Catalogue Raisonné” wel de rubrieken kent “schilderijen toegeschreven,” “schilderijen onzeker” en “schilderijen afgeschreven.”
Ik heb vervolgens aan de auteur om nadere toelichting gevraagd. Ik geef hier mijn e-mail van gisteren:
In december 2013 vroeg u mij of
ik bekend was met een in dat jaar opgedoken schilderij van Barend Graat dat
Spinoza zou voorstellen.
Ik moest u toen laten weten dat er mij niets over bekend is.
Inmiddels is het bedoelde schilderij op de TEFAF gepresenteerd en heb ik er
enige blogs aan gewijd. Daarbij was mijn belangrijkste uitgangspunt het feit
dat uit forensisch onderzoek bleek dat het meer waarschijnlijk was dat het
Spinoza voorstelde dan dat het niet Spinoza voorstelde.
Inmiddels heb ik beseft dat dat een te mager uitgangspunt was en zijn er
twijfels bij mij gerezen inzake dit schilderij.
Tot mijn verrassing blijkt het schilderij in uw boek over Barend Graat uit
december 2015 niet voor te komen, hoewel u wel aan Graat toegeschreven werken
signaleert.
Ik ben nu zeer benieuwd naar uw redenen om in uw boek helemaal niets over het
schilderij te vermelden.
Ik hoop dat u de moeite wilt nemen om uw overwegingen met mij te delen.
Als u dat nuttig of wenselijk vindt, zou ik u willen uitnodigen om een gastblog
over dit schilderij te schrijven. U krijgt daartoe de volledig vrije ruimte -
ik zal er niets in wijzigen of er direct enig commentaar op geven. Hooguit kan
ik, net als bezoekers van het blog erop reageren (of eventueel ga ik er in een
later blog op in).
Ik denk dat het voor kenners van Graat én voor liefhebbers van Spinoza [belangrijk
is dat er] méér duidelijkheid komt over de authenticiteit van het werk, en/of
voor de motieven om aan die authenticiteit te twijfelen (ik neem althans aan
dat daarin het motief ligt voor de afwezigheid in uw boek?).
Ik hoop zeer meer van u te mogen vernemen.
Daarop kreeg ik prompt een antwoord dat ze daar niet op ingaat, niet op kan ingaan. Ik voel me niet vrij om haar bewoordingen van de afwijzing over te nemen, maar die geven mij wel te denken.
Eén ding is voor mij wél duidelijk: aan een tekort aan tijd kan het niet gelegen hebben: het boek, haar proefschrift, verscheen twee jaar na het opduiken van het doek op een Parijse veiling. Als het duidelijk om een tot dan onbekende Graat zou zijn gegaan, zou iemand die na een intensieve studie van tien jaren, dé monografie en dé catalogus over de werken van Graat samenstelt, uiteraard verheugd opspringen n.a.v. zo’n vondst. Het feit dat het – in volkomen zwijgzaamheid - is weggelaten uit dat boek spreekt boekdelen! Hoewel, vooralsnog voor mij gesloten boekdelen…
RKD Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis
In het eerste blog
dat ik aan het schilderij wijdde, vermeldde ik wat erover op de website van de
RKD te vinden was. Ik denk dat ik door de terughoudendheid t.a.v. de
contactmogelijkheid op de website enige schroom had om mij met vragen en
opmerkingen rechtstreeks tot het RKD te wenden, maar via iemand van wie ik wist
dat hij af en toe contact had met het RKD gaf ik door dat er enige ‘dubbele
boodschappen’ (met onderlinge tegenstrijdigheid) te vinden waren op de pagina over het
betreffende schilderij, zoals:
• gemonogrammeerd en gedateerd linksonder: BGF
/ 1666
datum niet goed leeesbaar - na ca. 1680 (1680 - 1709)
volgens Rudi Ekkart laat werk
• De titel “toegeschreven aan Barend Graat” spoort uiteraard niet met de mededeling: gemonogrammeerd.
Werken worden i.h.a. niet ‘toegeschreven’ terwijl ze een monogram hebben. Dus die titel lijkt een impliciete mededeling van twijfel over de authenticiteit van het monogram. Nog maar eens: als er een duidelijk monogram op het schilderij zichtbaar is en er is toch twijfel of het een Graat is (“toegeschreven aan Barend Graat”) DAN MOET ER IETS AAN DE HAND ZIJN met het schilderij!
Mijn attendering is kennelijk doorgegeven en het RKD is bezig de informatie aan te passen. Het enige wat het schilderij nog aan Barend Graat linkt is dat je nu (sinds 23 maart 2016) als je als zoekterm Barend Graat ingeeft, de volgende informatie bij een ‘niet-beschikbare afbeelding’ krijgt:
Anoniem Noordelijke Nederlanden (historische regio) na ca. 1680
Portret van een man, na ca. 1680
art dealer
Record in bewerking [Cf.]
Het betreffende record is al ruim een week in bewerking (en
zal dat nog wel een poos blijven, vermoed ik). Duidelijk is dat ze bij het RKD
elke relatie van het betreffende object met Barend Graat willen vermijden (hoewel
dat nog niet helemaal is gelukt).
Hoe dan ook: er is duidelijk iets met het schilderij aan de hand. Wat precies
dat weet ik niet, maar op mij komt vooral over dat het in ieder geval niet als
een authentiek Graat-schilderij wordt erkend. Het wordt echter nog wel omschreven
als “Anoniem Noordelijke Nederlanden (historische regio) na ca. 1680”. Tot hoever
na 1680 dit kan strekken, weet ik niet. Het kan dan niet tijdens het leven van
Spinoza geschilderd zijn. Maar wie zou dan en wanneer een jongere versie van
Spinoza hebben vervaardigd (b.v. uit het Wolfenbütteler portret?) en wie heeft
het dan en wanneer een Barend Graat willen laten lijken, als het
monogram niet authentiek zou zijn? Vragen te over.
Geen chimaera, maar - mogelijk - wel een fictie
Volgens Spinoza in de Cogitata Metafysica
is een chimaera iets waarvan de natuur een aperte tegenspraak inhoudt en die
daarom in de werkelijkheid niet kan bestaan. Dit schilderij (als object)
bestaat wel, maar we kunnen wat de duiding betreft met een fictie van doen
hebben: “een fictie sluit een helder en wel-onderscheiden begrip uit, omdat de mens
uit niets dan pure vrijheid, niet zoals in het geval van onware dingen,
onwetend, maar willens en wetens, verbindt wat hij wil verbinden en scheidt wat
hij wil scheiden.” Degene die verantwoordelijk is voor de (mogelijke) fictie “Graat-Spinoza”-schilderij
is de huidige eigenaar. Nogmaals, vragen te over.
Vragen die alleen door medewerking van de huidige eigenaar, de heer Constant Vecht, die dan een of meer authenticiteitsonderzoeken door daartoe bevoegden zou moeten toestaan, kunnen worden beantwoord. Zolang dat niet gebeurt, trek ik me terug. Ik wil met dit Spinoza-blog niet bijdragen aan een respectabilisering van een portret waaraan zoveel vragen kleven.
De TEFAF
die zo geroemd lijkt te worden om z’n zeer kritische zin wat betreft het
toelaten van schilderijen en andere kunstobjecten, is hier duidelijk in de fout
gegaan. De beoordelingscommissie had dit schilderij – gezien de
terughoudendheid van het RKD en van dé Graat-deskundige Margreet van der Hut - nooit
mogen accepteren, daarvan ben ik inmiddels overtuigd.
Ik heb tot heden de afbeelding van dit schilderij niet opgenomen in de Iconographia Spinozana boven dit weblog en zal dat ook niet doen. Het zou – als het bewezen authentiek was - in de categorie “Spinoza’s meest waarschijnlijke beeltenis” thuis horen, maar ik vind het in de huidige onduidelijkheid zelfs geen plaats waard onder de “overige schilderijen” met Spinoza als onderwerp. Verder ga ik het feit dat ik mij vanaf vandaag distantieer boven alle eerdere blogs plaatsen.
Dit blog kreeg de titel "kaddisj" mee, daar er na zoveel blijheid over een zo fraai lijkend Spinoza-schilderij wel enige rouw op z'n plaats is.
