BdSpinoza

“Men moge deze stemming en gevoelens religieus noemen, zij impliceren noch godsdienst, noch Godsgeloof. [...] Indien ik gelovig ware, ik zou pantheïst zijn in de geest van Spinoza. God ware voor kenniskritisch gezuiverd pantheïsme het boventijdelijk Alwezen dat zich aan kennend bewustzijn openbaart als het tijdelijk geestelijk Heelal, waarvan weer de Kosmos der natuurwetenschap het ruimtelijk Zinnebeeld is. Dit Alwezen is, als de God van Spinoza, principieel boven alle schrift- en kerkmythologie verheven, doch wij betoogden boven met Heymans, waarom wij het niet God mogen noemen. Voor mij althans is God te groot en te hoog om niet alles of niets ze zijn.” [In: "Eenheid boven geloofsverdeeldheid," In Verspreide Geschriften dl I, p. 124] Zie hoe hij er als atheïst een merkwaardig godsbeeld op nahield ("te groot en te hoog"). Zou hij Spinoza als een soort van gelovige hebben gezien?

Hij beoordeelde Spinoza’s filosofie als aanhanger van Gerard Heymans. En net als Heymans vond hij dat je in de 20^e eeuw niet meer om de kritische kenleer van Kant heen kon. Grappig is te zien hoe hij er een soort gimmick van maakte om telkens, in al z’n teksten, erop te wijzen dat als Kant op de leeftijd van Spinoza gestorven zou zijn, we nooit van hem zouden hebben gehoord, want dan was hij een van de naamloos velen in het kielzog van Leibniz en Wolff gebleven en was hij niet door Hume uit zijn dogmatische sluimer gewekt. En Spinoza had nooit een Hume gehad en derhalve geen kritische kentheorie ontwikkeld. [Zie daarover het grapje in dit blog van 24 nov. 2010 n.a.v. zijn Spinoza-toespraak in 1927).

In al zijn stukken lees je dat je Spinoza niet moet zoeken in zijn systeem, maar – en in alle teksten citeert hij Frederik Pollock – in zijn geesteshouding (habit of mind). Want, zegt hij, wij weten nu immers dat we leven uit karakter, niet uit (systeem-)leer of geloof: uit de zedelijke waarde der persoon. En in die habit of mind was Spinoza niet minder kritisch dan Kant, wellicht zelfs meer (vielleicht in gewissen Sinne kritischer, freier von heteronomer Bindung – als Kant p. 189). Hij heeft grote bewondering hoe Spinoza een eeuw eerder dan Kant zo vrij is van elke gebodsheteronomie.

In zijn toespraak en artikel “Spinoza als ethicus” zegt hij luid en duidelijk: die is er niet! Hij noemt Spinoza een ‘bedenkelijk ethicus’, maar een ‘voortreffelijk en edel moralist’. Spinoza heeft volgens hem wel een zedenleer of moraal, maar – naar hedendaagse maatstaven, zegt hij er duidelijk bij -  geen ethiek, want voor ethiek maak je onderscheid tussen zijn en behoren, werkelijkheid en waarde, noodwendigheid en plicht.
Dat hij telkens weer stelde dat Spinoza geen theoretisch ethisch stelsel had opgebouwd, kwam doordat hij in navolging van Heymans, ervan overtuigd was dat je voor het (objectief) ethisch oordelen een axiologie, of waardenhiërarchie moet ontwikkelen.

Je moet, vond Polak dus, laten zien hoe je oordeelt, van waaruit je oordeelt, wat je maatstaven bij het ethisch oordelen zijn. Welnu, daarover trof je bij Spinoza geen beschouwingen aan. Maar, zo vond Polak, Spinoza oordeelde wel voortreffelijk: hij was een goede moralist - en daarbij hield hij zich niet aan zijn eigen leer, wat Polak dan weer wel zeer kon waarderen. Maar beter had hij het uiteraard gevonden als Spinoza wel zijn axiologie had ontwikkeld. Nu blijft waardetoekenning (of ‘axiologisch keuren’) bij Spinoza slechts iets subjectiefs en betrekkelijks. Maar, en daar wijst Polak telkens op, zelf komt Spinoza zijn eigen verzet tegen waarderen en beoordelen te boven: hij hééft geoordeeld en beoordeeld – en zich niet door z’n eigen systeem laten bepalen.
Want in het ethisch oordelen hanteert Spinoza net als Kant de eigen rationele en universele d.w.z. algemeen-geldende wetten, want uiteindelijk is het naturalisme, de conatus, niet het criterium doch slechts het fundament, zoals leven het noodzakelijke fundament is voor goed leven.

Polak kon de dingen cru zeggen; op scherpe wijze polemiseren is zijn leven lang een trek van hem gebleven. Maar hier had hij wel een punt. Ook Wolfgang Bartuschat heeft er op gewezen, hoe Spinoza, met name in het 4^e deel oordeelt, waarbij vele van die oordelen niet uit eerdere stellingen bewezen worden, maar als het ware 'van buitenaf', vanuit Spinoza's - als algemeen opgevatte - ratio worden geformuleerd. Om een voorbeeld te noemen: stelling 4/45, "Haat kan nooit goed zijn", daarvan kun je niet zeggen dat het werkelijk vanuit Spinoza's systeem bewezen wordt.

En zo kun je volgens mij, hoewel je best bezwaren kunt hebben tegen zijn stelligheid en het enigszins idealistische van zijn eigen filosofie, zeker wat leren van hoe deze (kritisch blijvende) bewonderaar van Spinoza zich in diens teksten heeft verdiept. Niet zomaar wegwerpen, deze kritische lezer van Spinoza.