Menachem Man ben Salomo ha-Levi Amelander (? – vóór 1767) Eerste joodse geschiedschrijver negeerde Spinoza
Spinoza in de Nederlands-joodse historiografie #3Over deze Sefardische jood, Menachem Man ben Salomo ha-Levi (ook: Halevi) die tegenwoordig meestal Menachem Am(e)lander wordt genoemd, wat zijn eigenlijke familienaam geweest zou zijn, is maar weinig bekend. Hij moet als jongeling in Praag en vervolgens in Amsterdam bij rabbijnen hebben gelernt, volgens I. Schöffer in de inleiding van Geschiedenis van de joden in Nederland [p. 5]. Amelander was behalve geschiedschrijver ook taalkundige, uitgever en vertaler. Hij woonde en werkte in Amsterdam. De stad had grote invloed op zijn joodse geschiedschrijving. Hij was een leerling van rabbijn Mozes Frankfurt, die tevens Hebreeuws drukker in Amsterdam was, en verdiende er zijn geld als corrector en redacteur. Daarnaast was hij godsdienstleraar. Hij zal in Praag Jiddisch hebben geleerd, want het is volgens mij opmerkelijk dat een Sefardische jood in Amsterdam een boek in die taal schreef: She’erit Yisrael (1743 – Overblijfsel/rest van Israël), een kroniek over de joodse geschiedenis, bestemd voor jongens van welgestelde joodse ouders.
Het geschiedwerk was dermate populair, dat het, zo blijkt uit het onderzoek waarop de historicus Bart Wallet 2 maart van dit jaar promoveerde, 28 keer werd herdrukt – zelfs tot diep in Rusland. Er zijn weinig Jiddische boeken die zo’n bestseller zijn geworden. Het bleef gedurende lange tijd hét joodse historieboek, dat de geschiedenis van de joden vertelt vanaf de vernietiging van de Tweede Tempel tot aan het jaar 1743. Hij presenteerde zijn werk als een vervolg op (trachtte het volgens Fuks-Mansfeld te camoufleren achter) Josippon, de Hebreeuwse kortere versie van Flavius Josephus’ Joodse historiën.” Het werd ook in het Nederlands vertaald en staat in de bibliografieën aldus omschreven:
Amelander, Menahem Mann ben Solomon, ha-Levi, Sheʾerit Ysrẚel [= Seërith Jisrael]: of, Lotgevallen der Joden in alle werelddeelen, van af de verwoesting des Tweeden Tempels tot het jaar 1770 / door Menachem Man ben Salomo Halevi; naar de tweede, vermeerderde uitgave uit het Joodsch-Duitsch vertaald door L. Goudsmit … (Amsterdam, M. Coster, 1855) "Met talrijke aanteekeningen en, voor de geschiedenis der Israëlieten in Nederland merkwaardige, bijzonderheden verrijkt door G.I. Polak” (Gabriel Isaac Polak 1803-1869).
Het is in te zien bij Hathitrust en books.google]
R.G. Fuks-Mansfeld aanvankelijk over dit boek: “Menachem Man ben Salomo Halevi, een geleerde corrector en leraar in Amsterdam, schreef een joods antwoord op de christelijke visie van Basnage. Zijn in het Jiddisch geschreven geschiedenis van het joodse volk, die in 1743 in Amsterdam verscheen, kan als de grondslag van de moderne joodse historiografie beschouwd worden. Het boek steunt voor zijn feitenmateriaal voor een groot deel op Basnage, maar de interpretatie van de feiten zelf is een volkomen andere.” (in De sefardim in Amsterdam tot 1795. p. 181). Later omschreef ze het als "[he] translated and revised Basnage’s history into Yiddisch, (in Dutch Jewry, p. 45).
Anna Rutkowski beschouwt “Menachem Man Amelander's Sheris Yisroel as the most important Jewish history book from the 18th century.” *)
En Spinoza?
Over Spinoza had Menachem Amelander niets, hetgeen m.i. veelzeggend is. Alleen in een passage over Orobio komt zijn naam voor: “Hij [Orobio] schreef een werk tegen den onjoodschen Israëliet Spinoza, die het Pantheïsmus (geloof dat het heelal of de wereld God zelf is) leeraarde, en die daardoor een groot aantal geestelijken van alle gezindten tegen zich in het harnas jaagde. Ook voerde hij de pen tegen den geleerde Limborch, die hem van de waarheid der Christelijke leer trachtte te overtuigen.“ [p. 552-53]Het is weinig én afwerend over Spinoza. Daaraan is een korte aantekening door G.I. Polak over Spinoza toegevoegd:
“(10) Over Baruch (Benedictus) de Spinoza, (den zoon van eenen Portug. Jood te Amsterdam 1632), zie Basnage en Jost VIII, 248-250. Eene nieuwe uitgave van Sp. Werken verscheen te Jena 1802 en 1693, door Dr. Paulus en in Stuttgardt 1830 door Gforez. Het geruchtmakendste sijner werken is het Tractatus Theologico-Politicus (Amst. 1670). Hetzelve is ook in het fransch te Keulen, Amsterdam en Leyden 1678 uitgegeven. Hij stierf in 1677. G.P.”__________
*) Anna Rutkowski, “Between History and Legend. Menachem Man Amelander as the Guard of Jewish Memory,” In: Denz, Rebekka & Jurewicz, Gra¿yna (Hrsg.) Pardes, Zeitschrift der Vereinigung für Jüdische Studien e. V. Special Geographical Turn. Universitätsverlag Potsdam, Heft 16, 2010, S. 50 – 56 [PDF]
Het uitgebreidst bestudeerde hem Bart Wallet die dit jaar promoveerde op, Links in a chain: Early modern Yiddish historiography in the northern Netherlands (1743-1812), Proefschrift. Univ. van Amsterdam, 2012, dat overwegend over Sheyris Yisroel (1743) van Menachem Amelander gaat [nog niet openbaar te raadplegen; zie dit blog).
Lemma over Amelander door Zwarts (Jac. Zwarts, Een Bronnenpublicatie voor de Geschiedenis der Joden in Nederland in Tijdschrift voor Geschiedenis 1925 (Groningen 1925) op historici.nl
