BdSpinoza

Montesquieu (1689 - 1755) en Spinoza

In 1748 verscheen het bijna encyclopedische levenswerk van Charles-Louis de Secondat, baron de la Brede et de Montesquieu: De l’Esprit des lois (Over de geest van de wetten) dat direct grote invloed had en behield op het denken over recht en politiek. Hij had er zijn ervaring als bestuurder en politicus (hij was president van het parlement van Bordeaux) en als reiziger door Europa en veel lees- en denkwerk in verwerkt. Hij onderscheidde drie staatsvormen: de republiek, de monarchie en de despotie. Hij toont aan dat er geen universeel goede bestuursvorm en wetgeving bestaat, hoogstens de basisregel m.b.t. de ‘geest’ ervan, namelijk dat ze passen bij de omstandigheden en de mentaliteit van het betreffende land en zijn bevolking. Elk volk heeft z’n eigen staatsinrichting en wetten nodig. Montesquieu bepleit dan ook aanpassing van wetten aan fysieke en sociale factoren (klimaat, staatsvorm, welvaart, bevolkingsdichtheid, religie).

Voor het eerst sinds 1787 verscheen enige jaren terug een integrale Nederlandse vertaling: Charles de Montesquieu: Over de geest van de wetten. Vertaling en nawoord Jeanne Holierhoek. Boom, Amsterdam, 2006.

Als grootgrondbezitter en wijnbouwer, president van het Parlement van Bordeaux en lid van de Académie Française behoorde Montesquieu tot de elite van het Ancien Régime. Derhalve moest hij niets hebben van een radicale maatschappelijke omwenteling. Montesquieu behoorde dan ook tot wat Jonathan Israel in zijn Radical Enlightenment en Enlightenment Contested als de Gematigde Verlichting typeert. 

Juist deze De l’Esprit des lois neemt Israel in zijn inleiding tot de Radicale Verlichting – hij noemt het ‘dat monument van de Gematigde Verlichting’ (p. 26) - als ‘klassiek voorbeeld’ ervan hoe de ‘traditionalisten’ trachtten de afstand tussen de Gematigden en de Radicalen te verkleinen door, zoals de jezuïeten deden, het boek scherp aan de kaak te stellen als ‘Spinosiste et déiste’, daar het normen en wetten als natuurlijke menselijke bedenksels beschouwde. Ook de ‘Lettres Persanes’ (1721) zouden vol Spinozistische morele ideeën hebben gezeten.

Montesquieu voelde zich gedwongen om zich te verdedigen. Hij deed dat met een boekje dat in 1750 in Genève uitkwam: Défense de l’Esprit des lois, waarin hij de beschuldiging als contradictoir bestempelde: Spinozisme was immers onverenigbaar met deïsme! Hij onderstreepte zijn christelijke geloof en hij verzekerde met stelligheid dat “il n’y a donc point de Spinozisme dans L’esprit des lois.” Hierna iets meer uit deze verdediging.
De jezuïeten stelden voor het boek te verbieden en in 1751 zette de Inquisitie het op de Index van verboden boeken.

Dat Montesquieu, net als Boulainvilliers aan wie hij schatplichtig was, lange tijd van Spinozisme werd beschuldigd was niet zo verwonderlijk, daar bij hem de ‘orde der natuur’ (en niet een hogere macht) het vormende beginsel was dat aan alle menselijke instellingen, morele systemen en wetten ten grondslag lag. Centraal in zijn theorie stond de ‘esprit général, een mix van gangbaar natuurrecht en een ‘algemene wil’. Zo zette hij de gedachtegang voort die begonnen was bij Spinoza en verder ontwikkeld was door Boulainvilliers en Fontenelle, namelijk dat het historisch proces wordt voortgedreven door de menselijke aard en niet werd verordend door een goddelijke Schepper. Hij combineerde deze gedachte met de diverse specifieke esprits en diverse bepalende oorzaken (als geografie, klimaat, godsdienst, handel, adeldom etc.) die het ontstaan van lokale varianten verklaren. Met dit theoretische apparaat ageerde hij tegen despotisme, onrechtvaardige oorlogen, slavernij en godsdienstige onverdraagzaamheid. Maar tegelijk distantieerde hij zich van al te radicale opvattingen en legde hij zich in de praktijk snel neer bij gewoonten, traditie, hiërarchie en theologie, zodat hij eerder conservatief dan radicaal bleek te zijns. Hij stond een soort van sociaal determinisme voor zonder dat hij dit over de hele linie toepaste.

Met zijn meesterwerk bracht Montesquieu de debatten over een gematigde monarchie door heel Europa op gang. Het leek uiterst geschikt om het conventionele denken over politiek en samenleving en religie achter zich te laten en hét antwoord op de uitdagingen van de radicalen. Vooral de idee van de "trias politica", de scheiding der machten, had veel invloed. Montesquieu was een van degenen die sympathiek stonden tegenover de regeling die na 1688 in Engeland een evenwicht vestigde tussen kroon en parlement en die als voorbeeld werd gezien voor Europa als een politieke instelling die vrijheid en algemeen welzijn garandeerde.

Door zijn ethische relativisme, pessimisme en scepticisme hanteerde hij geen absolute standaard van gerechtigheid en vrijheid, waardoor er uiteindelijk weinig druk in de richting van een maatschappelijke omwenteling uit voort kwam. Montesquieu hééft invloed ondergaan van Spinoza (waarschijnlijk via Boulainvilliers, maar mogelijk heeft hij hem ook zelf gelezen) en er ís enige invloed van Spinoza in zijn werk bespeurbaar, maar die ontkende hij. Montesquieu heeft zich uiteindelijk van Spinoza gedistantieerd, zowel in zijn mondeling verweer als - vooral - in zijn uiteindelijk onradicale keuzen. [Zie hier hoe het kennelijk ook mogelijk is te betogen dat Montesquieu, ondanks zijn felle aanval op Hobbes, misschien toch veel van Hobbes in zijn werk heeft verwerkt.] 

spinoza | 17-04-2011 | 21:57 | Link | Reacties (3)