BdSpinoza

Persoonlijke overwegingen bij het lezen van de boeken van Jonathan Israel

Vooral als ik in de boeken van Jonathan Israel over de Radicale Verlichting lees, overvalt mij dat verbaasde en vervreemdende gevoel. Gisteren heb ik weer enige hoofdstukken uit het eerste deel herlezen en ik kreeg het weer: die verbazing erover hoeveel vrijdenkerij en kritiek op het transcendente godsbeeld al in de 17e eeuw ontwikkeld werd - door Spinoza vooral en het meest systematisch. Terwijl in andere kringen de eigen zienswijze gewoon doorging.

Mijn verbazing betreft het gegeven dat er zulke voor elkaar tamelijk gesloten kringen bleven bestaan aan wie dit alles haast geruisloos voorbij ging en die eeuwenlang hun eigen geloof en wereldbeeld bleven belijden en aanpassen. Er ging groeiend seculariserend effect van het kritische vrijdenken uit, maar toch, zolang bleef en blijft het christelijk geloof voortbestaan.

       

Ik ben geboren en opgegroeid in een eenvoudig en sterk katholiek gezin in het indertijd tamelijk katholieke Beverwijk. Mijn ouders waren uit het zeer katholieke Bergen op Zoom na hun huwelijk in augustus 1940 naar Beverwijk verhuisd omdat mijn vader een baan als onderhoudsmonteur bij de Hoogovens in Velzen had verworven. Daar werd ik keurig vijftien maanden later geboren als eerste in een gezin waarin nog drie broers en drie zusters zouden komen. Ik ga hier niet mijn hele biografie vertellen. Het gaat mij erom uit eigen ervaring vast te stellen hoe het die katholieke kringen lukte, via de verworven religievrijheid en onderwijswet te 'emanciperen' - zoals ze zelf hun geestelijke verslaving benoemden - en een compleet eigen zuil op te zetten als een veilige omgeving voor het doorgeven en ontwikkelen van hun eigen eeuwenoude wereldbeeld: parochiekerken, aparte katholieke jongens- en meisjesscholen, in Beverwijk stond een bisschoppelijke kweekschool, eigen media (kranten, KRO e.d.). En zo werd je op een vanzelfsprekende manier opgenomen in dat wereldbeeld, via opvoeding, socialisatie (ook de voetbalclub DEM, Door Eendracht Macht, was rooms-katholiek; alsook de verkennerij) en enculturatie (mijn moeder zat op een uiteraard R.K. Gemengd Koor - 'gemengd' sloeg op: mannen én vrouwen, wat blijkbaar bijzonder was).

Uiteraard heb je als nieuweling die op de wereld komt geen weet van die eeuwenoude eerder gevoerde debatten over geloof en wetenschap. Het heeft in mijn leven nog behoorlijk lang geduurd voor ik me aan die aanvankelijke geloofs-vanzelfsprekendheden ontworstelde - gepaard gaande met diepgaande en langdurende geloofscrisis, gevolgd door jarenlange onverschilligheid voor alles wat naar kerk en geloof en dat alles riekte. De desinteresse voor alles wat met God, religie en spiritualiteit te maken had ging diep. Zo diep zelfs dat ik grote weerstand moest overwinnen om aan een cursus over de TTP te beginnen, want ik had wel gezien dat het daarin veel over de Bijbel en God ging. Ik wist vooraf uiteraard niet wat de volstrekt eigen merites waren van Spinoza met zijn geheel eigen, zeg maar, taalspel. Ik heb daar eerder over geschreven en verteld (bijvoorbeeld aan Rudi Rotthier, die het weergeeft in zijn boek De naakte perenboom. Op reis met Spinoza; ik ga er hier niet verder op in).

Zo groot is mede door mijn eigen voorgeschiedenis nu dan ook mijn bewondering voor Spinoza - voor hoe hij zich uit zijn eigen milieu los geworsteld heeft niet alleen, maar tevens vanaf al zeer jonge leeftijd een geheel eigen wereldbeeld en filosofie ontwikkeld heeft, die een inspiratiebron werd voor vele anderen. Het zegt iets over zijn sterke, scherpe, vooral onafhankelijke en zeer nieuwsgierige geest die geen genoegen kon nemen met de historische culturele uitvindingen op het gebied van normen en waarden die tot culturele vanzelfsprekendheden vastgeroest waren, ontstaan uit mythische en godsdienstige en superstitieuze vooroordelen en verbeeldingen (imaginaties), met welke 'oplossingen' mensen rust, veiligheid en geluk zochten in een als angstwekkend ervaren wereld.

Het mooie bij Spinoza vind ik dat hij deze diepmenselijke behoeften aan rust, veiligheid en geluk (heil) serieus nam en probeerde daarop een nieuwe zienswijze en kennisbenadering te brengen, die beter paste in een nieuw wetenschappelijk wereldbeeld. Het ging hem niet om kennis-om-de-kennis, maar om geluk en welzijn en een leefbare wereld die uit die adequatere kennis zou kunnen voortvloeien. 

Mijn eigen levenservaring en mijn verbazing over het eeuwenlang naast elkaar bestaan van diverse godsdienstig gelovigen en kritische, meer vrijdenkende kringen, doet mij beseffen hoe zulke historische processen van samenleven ook in onze tijd zich afspelen - het zich verzetten tegen veranderingen. En doen mij tevens begrijpen dat een voorvechter van het verbreiden van het atheïsme als Richard Dawkin [van The God Delusion], tot een vorm van verbod zou willen komen van het godsdienstig opvoeden van kinderen; wat een tamelijk totalitair verlangen is.

Grappig vind ik het dat, hoewel ik nu intussen alweer vele jaren met Spinoza en de geschiedenis van de 17e eeuw bezig ben, mij nog altijd de verbazing over de vele menselijke naast elkaar lopende en elkaar beperkt beïnvloedende geschiedenissen bekruipt - vooral bij het lezen van de dikke boeken van J. Israel met hun grote hoeveelheid aan informatie. Overigen denk ik dat die wederzijdse beïnvloeding van sociale kringen sinds internet en vooral sinds de huidige sociale media veel sneller zal verlopen. Maar zal daaruit een monistische culturele eenheidssamenleving ontstaan, zoals wel gevreesd wordt? Geen idee, maar ik vermoed het niet; zo eigenwijs is de mens.

Stan Verdult

______________________

Over de foto's

Het zo te zien zeer brave jongetje is de schrijver van dit blog in de 6e klas bij juffrouw Spanjaard van de H.Hartschool te Beverwijk.

"O.L. Vrouw van Goede Raad"-kerk te Beverwijk  (architect A.J. Kropholler, 1914-1915 - van Archimon), waar ik na mijn zgn. "Heilige Communie" t/m de zesde klas misdienaar was en zo ongeveer dagelijks de H.Mis bijwoonde (waarvan de frequentie in de klas werd bijgehouden).

Foto van de R.K. H. Hartschool aan de Galgenweg te Beverwijk (gevonden bij de Stichting Prentenkabinet Van der Linden). Links de jongensschool, rechts de meisjesschool en tussen beide het gymnastieklokaal. Door deze ingenieuze oplossing waren niet alleen de kalslokalen, maar ook de speelplaatsen van de jongens en meisjes van elkaar gescheiden. Zo verknipt moest ik opgroeien.  

spinoza | 14-11-2013 | 12:07 | Link | Reacties (2)