Robert Misrahi, 100 woorden over de Ethica van Spinoza
Hier een bespreking van: Robert Misrahi, 100 woorden over de Ethica van Spinoza (oorspr.: '100 mots sur l'Ethique de Spinoza'), vertaling : Frans van Zetten, uitgeverij Atlas, Amsterdam/Antwerpen, 2007 [288 blz., € 24,90 ISBN 978 90 450 0004 6]
Kort na het uitkomen heb ik dit boek grotendeels gelezen en het vervolgens een poosje terzijde gelegd. Deze week nam ik het weer ter hand en wil er nu toch graag mijn indrukken over geven.
Spinoza’s Ethica, zijn meesterwerk, verscheen kort na zijn dood in 1677. Aan de hand van 100 kernwoorden of eigenlijk zijn het 83 lemma’s, leidt Robert Misrahi ons door de Ethica en wijst hij Spinoza´s weg naar het heil of het hoogste geluk – een “moeilijke”, maar voor de doorzetter een mogelijk begaanbare weg. Naast andere leraren helpt ook Misrahi te zien wat Spinoza bedoelt en hoe knap zijn Ethica in elkaar zit – het boek en vooral de praktijk, de levensweg, die hij ermee aantoont.
"Een mooi, informatief en handig boek voor wie zich in Spinoza wil verdiepen." Zo zou een bespreking in het Algemeen Dagblad geluid hebben. Ik zou het niet zo gezegd hebben. Handig? Inhoudelijk vind ik het een knap en zeer waardevol boek, maar het had nóg waardevoller kunnen zijn: op de vorm heb ik namelijk wel wat aan te merken.
Wat uiteraard als eerste opvalt is de merkwaardige omslag met een portret dat volgens het Joods Historisch Museum een portret van Spinoza zou weergeven. Blijkbaar had de uitgever eerst een ander omslag (rechts) voorzien met een iets meer vertrouwde afbeelding.
De nu door de uitgever gebruikte pentekening van Jaques Sturm, vervaardigd in ca 1840, staat wel erg ver af van de algemeen als meest betrouwbare beeltenis van Spinoza beschouwde gravure zoals meegebonden in een deel van de BdS Opera posthuma en vervaardigd in ca 1680. Eigenlijk slaat deze afbeelding dus nergens op.
Het boek is opgezet als een soort encyclopedie bij de Ethica. Het is duidelijk dat Robert Misrahi, emeritus hoogleraar aan de Sorbonne, een groot Spinozakenner is. Hij kan een goede gids zijn voor diegenen die Spinoza’s werken bestuderen en/of een cursus volgen. Het is niet een boek dat je van voor naar achter leest, maar meer een waar je doorheen bladert, dan hier dan daar een lemma leest, een trefwoord opzoekt, een kruisverwijzing natrekt. Toch verwijst de schrijver wel eens, waarbij hij ervan uitgaat dat eerdere lemma’s al gelezen zijn: “…zoals we al zagen bij de leer over…”
Er wordt meteen met het eerste lemma van wal gestoken zonder eerst een zekere samenhangende inleiding of toelichting. Er is geen leeswijzer - geen andere ‘systematiek’ dan de alfabetisch-lexicografische volgorde die in de Franse uitgave uiteraard een andere was dan in de Nederlandse.
Toch wordt in veel lemma’s in kort bestek een hoofdlijn van Spinoza’s gedachtegang hernomen, zodat de lezer met dit boekje vele kleine herhalingsoefeningen krijgt. De volhouder zal er veel uit opsteken, zeker als hij het raadpleegt naast een bestudering van de Ethica op andere wijze. Ik kan me niet voorstellen dat iemand die nog nauwelijks iets van Spinoza weet, hier echt vruchtbaar wijs uit zou worden. Dat zou wellicht beter hebben gekund als dezelfde lemma’s wél wat systematischer achter elkaar zouden zijn gezet: eerst zijn metafysica, dan zijn kennisleer, antropologie, psychologie passieleer; en door dat alles heen zou dan zijn ethiek spelen. Nu krijgen we alles door elkaar heen: Aandoening, Adequaatheid, Attribuut, Begeerte, Bijgeloof, Denken, Existentie, God, Kennis, Natuur, Passie, Verstand, Vrijheid, Waarheid, Wijsheid, Ziel, Zijn - en zo nog 66 trefwoorden.
Bij een iets systematischer volgorde had de alfabetische inhoudsopgave ook enige trefwoorden (zonder eigen lemma) kunnen geven die dan naar de wel behandelde trefwoorden hadden kunnen verwijzen, zoals bijvoorbeeld: conatus (heeft het lemma ´Streven´), emotie, gemeenschappelijke noties (zou dan verwijzen naar `Algemeen erkende begrippen´), gevoelsleven, intuïtie, handeling, knechtschap, modificatie, onderworpenheid, ontologie, oorzaak, taal, vrijdenken.
Ook sommige verwijzingen naar verwante of aanvullende lemma’s aan het eind van elk lemma hadden nog wel wat aangevuld kunnen worden. Ik noem er slechts één: bij het lemma ´Schepping´ had zeker naar ´Voortbrenging´ verwezen moeten worden.
Wat de inhoud betreft ervoer ik Misrahi als een grootmeester. Hij helpt de minder ervaren Spinoza-geïnteresseerde trefzeker en goed verder. Toch waag ik één inhoudelijke opmerking: een enkele maal kreeg ik het gevoel dat hij te veel naar de geest toe trok en te weinig aan het lichaam liet, waardoor hij soms de mens als eenheid, als compleet individu iets teveel uit elkaar trok. Zo was voor hem "duidelijk dat de gebeurtenissen van het gevoelsleven tot de orde van de geest behoren, aangezien ze een idee, met andere woorden het bewustzijn impliceren." (p. 10) Ik vrees dan dat bij het zó spreken datgene wat we met het lichaam voelen tekort wordt gedaan. Uiteraard is er steeds een cognitief aspect, maar niet ten detrimente van het lichamelijke aspect. In het lemma `Lichaam` trekt hij het begrip ´individu´ teveel naar de kant van de geest: "het afzonderlijk individu is een geest, een bewustzijn, gericht op een voorwerp, aangezien ieder idee een voorwerp heeft; en dit voorwerp van het bewustzijn is het lichaam ¨ […] Het individu is een afzonderlijke geest en deze geest is zowel zelfbewustzijn als bewustzijn van zijn eigen lichaam." Door zo te schrijven haalt hij soms de eenheid uit het individu die een lichaam-geest-entiteit is. Ook de conatus trekt hij een enkele keer lichtjes naar de kant van de geest: "De conatus is immers niets anders dan de begeerte die de weg wil inslaan van de strijd tegen de ´passies´. (p. 229) Maar goed, dit zijn peanuts bij een werkelijk zeer deskundig naslagwerk.
Grappig vind ik wel dat Misrahi naar Spinoza als naar ´de moralist´ verwijst. Maar dat ik dat 'grappig' vind heeft te maken met onze taal, waarin moralisme i.h.a. met normativiteit is verbonden; met waarschuwingen en vermaningen. Spinoza is moralist - op zíjn manier iemand die ons een weg wijst om goed, dat wil zeggen 'naar onze meest werkelijke natuur', te leven.
Robert Misrahi op Wikipedia
Waarom worden zulke openbare colleges als waar ik hieronder naar verwijs in Nederland niet meer op internet gezet?
Zie en beluister hier Professeur de Philosophie Robert Misrahi in een cursus "Les penseurs juifs de l'universel" aan het Institut Universitaire d'Etudes Juives-Elie Wiesel - Paris, décembre 2005
La révolution Spinoza (82 mn)
L'Ethique de Spinoza: une pensée émancipatrice" (85 mn)
