BdSpinoza

Sigmund Freud (1856 - 1939) had niets met Spinoza

Freud heeft in zijn werk nooit naar Spinoza verwezen. Slechts één keer gebruikte hij de term spinozisme die hij toepaste op Leonardo da Vinci en dat was niet positief bedoeld. Desondanks is er best veel geschreven over de connectie die er toch tussen Freud en Spinoza zou bestaan. Dat gebeurde dan meestal door geleerden die iets op hadden met zowel Spinoza en Freud en die vonden dat de laatste eigenlijk zou moeten toegeven dat hij sommige van zijn ideeën bij Spinoza zou hebben opgedaan.

Leslie Spencer Hearnshaw bij wie ik dit citaat vond [The shaping of modern psychology, 1987] beweert ‘schaamteloos’: "The influence of Spinoza on Freud is perhaps his most important contribution to the shaping of psychology. Certain resemblances between the theories of the two man had been noted for some time." (p. 75) En ook al moet hij toegeven dat er geen evidentie is voor rechtstreekse beïnvloeding, kan hij zelfs schrijven: “Spinoza can be regarded as providing a sort of philosophical legitimization of psychoanalysis.” (p. 76)

Maar goed, telkens weer wordt geprobeerd Freud met z’n neus op Spinoza te drukken. Onlangs deed dat weer Michael Mack in het laatste hoofdstuk “Spinoza and Freud, or how to be mindful of the mind” van zijn Spinoza and the Specters of Modernity: the hidden Enlightenment of Diversity from Spinoza to Freud (Continuum, 2010), dat aanleiding werd voor dit blog (en – tussen haakjes - tot herlezen van het boek van Miriam van Reijen). Het is het hoofdstuk waarin Mack zijn lezing die hij hield op de conferentie in Dundee september 2009 ‘Spinoza and Bodies’ verder uitwerkte (hier te beluisteren). Ook bij hem is te lezen hoe Freud de uitnodiging voor het bijwonen van de herdenking van Spinoza’s 300^e geboortedag in 1932 afwees maar wel z’n grote waardering uitte voor de grote Nederlandse filosoof (Brief aan S. Hessing van 9 juni 1932). Mack ziet er, anders dan ik, wél een voorbeeld in van Freuds Spinoza-interesse. Mack gaat zelfs zover dat hij Freuds verwijzing naar Heine met wie hij verwantschap voelt als “Unglaubensgenossen”, uitlegt als eigenlijk een referentie naar Spinoza, omdat Heine juist met deze term zijn verwantschap met Spinoza had geuit: zij waren “Unglaubens-genossen”. Freudiaans vernuftig, maar hoe ver kun je gaan in je idolatrie! **)

Mack laat zien hoe Freud zich verzet tegen het benadrukken door Kant van het autonomie-begrip en het zelf-begrip. Hoe hij daarmee eigenlijk uitkomt bij Spinoza bij wie ons ‘zelf’ in het geheel niet ‘vrij’ is, onderhevig als het is aan causale krachten die wij niet onder controle hebben maar die ons ook onbekend zijn, waardoor wij ons vrijer wanen dan we zijn. Maar Freud komt helemaal niet uit bij Spinoza. Dat is een constructie vanuit wishfull thinking.

Freuds “wetenschap van het onbewuste” had niets van doen met Spinoza’s kenleer, waarin sprake ervan is dat wij ons vele dingen niet bewust zijn, dat we de oorzaken van veel dingen niet kennen en dat wij meer inadequate dan adequate ideeën hebben. Onze geest is dan wel het “idee van ons lichaam”, maar wij zijn ons van onze geest niet volledig bewust. Die bevat meer dan wij weten, net zoals het lichaam meer vermag dan wij weten. Dat heeft echter niets met verdringing van traumatische herinneringen te maken, of van het wegwerken van bewustzijnsinhouden die ons te huiveringwekkend zijn (zoals vader dood wensen en met moeder naar bed willen, of vergelijkbare zaken die Freud verzon).

Ook de doodsdrift waar Freud in de jaren ’20 mee kwam en waar niet elke freudiaan gelukkig mee was, heeft volstrekt niets van doen met Spinoza’s conatus-begrip. In Leuven kan dan wel iemand (Kristof Nijssens) bezig zijn met bij Paul Moyaert te promoveren op “Conatus en doodsdrift - De dialoog tussen Spinoza en Freud, vanuit Deleuze”, maar daarover is al bij voorbaat te zeggen a) dat die beide begrippen niet met elkaar van doen hebben en b) dat er helemaal geen dialoog tussen Spinoza en Freud was – de term dialoog alleen al, die naar tweerichtingsverkeer wijst, slaat uiteraard nergens op. Maar goed, de behoefte om Freud tot Spinoza te brengen is groot. En inderdaad, Gilles Deleuze's “Spinoza et le problème de l'expression”(1968), heropende na de 20-iger en 30-iger jaren sinds eind 60-iger jaren een nieuwe confrontatie tussen Spinoza’s Ethica en Freuds psychoanalytica.

Het is onzin om bij Spinoza een “dynamica van de affecties” te lezen die dan later door Freud wetenschappelijk bevestigd zou zijn. Van intra-psychische dynamica tussen Ich, Es en ÜberIch is bij Spinoza in het geheel geen sprake. Uiteraard weet Spinoza alles van de moeilijkheid om vooroordelen en eeuwenlang via opvoeding en religie overgeleverde (culturele) met name antropomorfische verbeeldingen te lijf te gaan en illusies door te prikken. En als iemand weet dat niet de ratio maar de sterkste (passionele) krachten altijd de overhand hebben, dan Spinoza wel. Maar Freud en Spinoza zitten op heel verschillende sporen. Freud is al blij als door zijn therapie mensen nog slechts normaal ongelukkig zijn, gewoon lijden ondergaan. Spinoza ziet geluk en blijheid en zelfs amor Dei intellectualis als resultaat – voor de wijze althans. Kennen IS liefhebben, als het althans om echt inzien gaat, scientia intuitiva, wat niet eenvoudig is en niet voor iedereen is weggelegd.

Bij Freud is het doel: Wo Es war, soll Ich werden. Spinoza is helemaal niet bezig met het versterken van het subject, met het autonoom worden van het Ik, maar juist met het leren loslaten van het Ik en het besef (kennis) ontwikkelen dat alles onderdeel is van en opgaat in een groter geheel.
Spinoza’s “Therapie van zelf-verstaan” (Freuer, 1958) maakt hem nog geen Johannes de Doper van Freud en de Ethica geen voorstudie van de psychoanalyse ("a prop for psychoanalitic theory", Spencer Hearnshaw); ‘Spinoza's philosophy was not a proto-psychoanalytic science’ (Abraham Kaplan, 1977).

Het doel bij Spinoza zou ik niet, als Yovel, als ‘verlossing’ willen benoemen en niet, zoals De Dijn, als ‘heil’ (hoewel die term bij Spinoza voorkomt), daar die teveel religieuze connotaties hebben. ‘Loskomen’, ‘onafhankelijk worden’, niet meer of minder bepaald worden door vooroordelen en inadequate ideeën, door almaar duidelijker de dingen ‘vanuit de eeuwigheid’, of ‘vanuit nergens’ te beschouwen – dat is waar het Spinoza om gaat.

Ja, beide aanpakken, de gedragsfilosofie van Spinoza en de psychoanalyse van Freud, betreffen zware intellectuele arbeid, waarbij het mede gaat om inzien van de effecten van opvoeding en religieuze en sociale disciplinering.

Miriam van Reijen somt een reeks overeenkomsten op tussen Freud en Spinoza: beiden zien de eenheid van lichaam en geest, beiden gaan uit van naturalistisch determinisme, beiden ontkennen de vrije wil, beiden zien geen autonoom subject (geen heer en meester in eigen brein), beiden benadrukken het zelfbehoud door conatus resp. libido (niet helemaal vergelijkbaar: bij Freud gaat het om benadrukken van de seksuele driftenergie),  beiden zijn godsdienstkritisch (maar op verschillende wijze), beiden achten realiteitsbesef en acceptatie van belang.

Mij dunkt was Spinoza veel meer (objectieve) wetenschapper dan Freud, die erg veel creatieve speculatie in zijn pogingen tot wetenschap stopte. Freud was wel bezig met empirie, maar stopte daar erg veel (heuristische) interpretatie in. Ik wil dus niet zeggen dat vergelijkende studie naar Spinzoa en Freud geen zin zou hebben. Beiden vergelijken kan elk van beiden beter doen kennen. Maar die studies zullen, als ze goed en onbevooroordeeld geschieden, meer grote verschillen dan overeenkomsten aan het licht brengen (cf Bidney) en de onmogelijkheid aantonen om de ene (Freud) in het verlengde van of als de verdere ontwikkeling van de ander (Spinoza) te zien.

Bronnen & aanvulling

*) "Hij [Freud] heeft ooit gezegd dat hij niet veel van Nietzsche gelezen had, hoewel hij niettemin al diens boeken bezat, omdat hij bang was te ontdekken dat Nietzsche al op veel waarheden van de psychoanalyse vooruitliep." (In: Mark Emundson, De dood van Sigmund Freud. Het vitale belang van Freud voor onze tijd. Arbeiderspers, 2008; oorspr. 2007). Een typische Freudiaanse verspreking trouwens: Freud laat hiermee zien dat hij enige 'voorkennis' althans een vermoeden had van wat er in Nietzsche te vinden zou zijn. Zo zal het met Spinoza wellicht ook gegaan zijn.

**) Nadat ik het vorige geschreven had zie ik dat anderen al die vergelijking maakten:

"Although Freud recognized his profound affinity with Spinoza, we seldom find explicit and direct references to the philosopher in his works. The correspondence between Romain Rolland, the 'Christian without a church', and Freud, the 'atheist Jew', is full of Spinozian reminiscences that nourish their works of this period and are underpinned by their mutual transference. The Future of an Illusion is written according to a Spinozian blueprint and aims at replacing religion, qualified as superstition, by psychoanalysis. A quotation from Heine, 'brother in unbelief', is a direct reference to Spinoza. Concurring with Freud's critiques of dogmas and churches, Rolland proposes an analysis of the 'oceanic feeling' as a basis of the religious sentiment. Freud replies with Civilization and Its Discontents. In 1936, on the occasion of Rolland's 70th birthday, Freud sends him an open letter, A disturbance of memory on the Acropolis, where the strange feeling that he has experienced in front of the Parthenon refers inter alia to his double culture: Jewish and German. In the light of this correspondence, the creation of psychoanalysis turns out to be a quest for the sacred that has disappeared in modernity; Freud, though, was able to find it inside man's unconscious." [abstract]
Henri Vermorel: The Presence of Spinoza in the Exchanges between Sigmund Freud and Romain Rolland. In: International Journal of Psychoanal. 2009 Dec;90(6):1235-54.  [hier en hier]

Miriam van Reijen, 'Spinoza. De geest is gewillig, maar het vlees is sterk', Klement-Pelckmans (in de reeks Denkers), Kampen, 2008, p.119-128

Michael Mack, Spinoza and the Specters of Modernity: the hidden Enlightenment of Diversity from Spinoza to Freud, Continuum, 2010, p. 193-216

Over onderzoek van Kristof Nijssens "Conatus en doodsdrift - De dialoog tussen Spinoza en Freud, vanuit Deleuze" zie hier en hier

Leslie Spencer Hearnshaw: The shaping of modern psychology. Taylor & Francis, 1987, p. 75-76 - bij books.google

Walter Bernard (C. W. Post College of L. I. U.): Spinoza's influence on the rise of scientific psychology a neglected chapter in the history of psychology. In: Journal of the History of the Behavioral Sciences, Volume 8 Issue 2, Pages 208 – 215 [hier]

spinoza | 25-05-2010 | 18:40 | Link | Reacties (2)