BdSpinoza

Simone Luzzatto (1583 1663) voorafschaduwing van Spinoza?

De uitspraak van ene Luzatti “every honest man should rise against the Spinozists” (oorspronkelijk in het Hebreeuws geschreven) deed me op zoek gaan naar meer informatie en ik stuitte daarbij op deze befaamde rabbijn in het Venetiaanse getto, Simone Luzzatto. Hij was er meer dan vijftig jaar rabbijn en  collega van de oudere Leon Modena (1571–1648). De laatste was leraar geweest van de Amsterdamse rabbijn Saul Levi Morteira (c. 1596 - 1660), die weer leraar van Spinoza was en betrokken bij diens banvloek. De tekst van die banvloek was afkomstig uit Venetië, misschien had Modena die wel geschreven.

Zo’n uitspraak echter als waarmee ik begon, kón niet gedaan zijn door iemand die in 1663 gestorven was. En inderdaad bleek die afkomstig van een andere Luzzatto (Samuel David).

Maar intussen had ik in Simone Luzzatto een zeer interessante figuur ontdekt, die ook een soort van betrekking tot Spinoza geconstrueerd kreeg. Bernard Septimus situeerde Luzzatto tussen Maimonides en Spinoza ¹) (als je je daar al iets bij kunt voorstellen). David B. Ruderman gaat hier tegenin en eindigt een lang hoofdstuk over Luzzatto met: “one might more accurately characterize Luzzatto’s stance as a foreshadowing of the lens-grinder of Rijnsburg than as an afterglow of the sage of Fustat.” ²)  Dat laatste verwijst naar Maimonides.

Het zeer erudiete essay dat Simone Luzzatto in 1638 aan de Doge van Venetië schreef om te voorkomen dat de joden het eerste getto in Europa dat daar in 1516 ontstaan was, ooit weer zouden moeten verlaten, en waarin hij alle argumenten uit de kast haalde om het economische belang van de joodse aanwezigheid voor de stad zelf te beargumenteren, had succes en niet alleen in Venetië. Dit Discorso circa il stato de gl’ hebrei et in particolar dimoranti nell’inclita città di Venetia (Discours over de situatie van de joden, in het bijzonder die wonen in de illustere stad Venetië) werd allerwege gezien als dé onderbouwing van de geldigheid van de overtuiging dat waar joden woonden, de handel en geldtransacties floreerden. Het was een politieke verhandeling die het economisch nut en de sociale bruikbaarheid van de joden voor de welvaart van een staat betoogde. In Amsterdam waren ze daar ook van overtuigd, misschien meer uit eigen ervaring dan door dit Discorso. Maar Menasseh ben Israel putte – zonder dat hij ernaar verwees - hieruit wel vele van de argumenten van zijn Humble Addresses, de korte titel van het verzoekschrift dat hij aan Oliver Cromwell schreef, opdat het joden zou worden toegestaan terug te keren naar Engeland. Ook dat had succes.

David B. Ruderman noemt Luzzatto een ‘enigmatic figure’. Het viel hem op dat Luzzatto nooit in het Hebreeuws (dus louter voor eigen volk) schreef, maar wel geleerd werk dat bedoeld was voor anderen. Behalve het genoemde politieke essay, de Discorso circa il stato de gl’ hebrei, schreef hij nog – en ook zeer erudiet - over de rechtzaak van Socrates: Socrate ovvero dell’humano sapere (Socrates, of over menselijke kennis). Nooit verwees hij naar de openbaring of de voorzienigheid, zijn argumenten waren uitsluitend rationeel. Ten onrechte lees je in Wikipedia en elders dat Socrate ”argues that human reason cannot attain its goals if unaided by divine revelation.” Dat is een foutieve voorstelling zo blijkt uit de genoemde studie van Ruderman die in de inleiding van zijn nieuwste boek, Early Modern Jewry: A New Cultural History, zijn eerdere hoofdstuk over Socrate aldus samenvat:

“containing rich discourses on many of the philosophical and scientific issues of his day, the work purports to argue that without the aid of divine revelation human beings are incapable of understanding the truth and knowing the world. At least this seems to be the theme of this work from a perusal of its long title page. But alas,* the reader who persists in reading the book from beginning to end will discover only a skeptical bent with no discussion whatsoever of the virtue of revelation—Jewish or otherwise. In fact, there are few references to the Jewish provenance of this work other than the name of the illustrious venetian rabbi! What could have motivated this allegedly prominent spokesman of Judaism to compose a text in which his faith appears to be totally absent? Despite the considerable learning and eloquence of both works, one written to influence public opinion and the other without any obvious pedagogic or religious objective, rabbi Luzzatto remains a mystery to those who would wish to understand his true intentions and his ultimate beliefs. […] Was Luzzatto a skeptic, or a believer?” [PDF]

Kortom, Luzzatti was een geleerde rabbijn die godsdienstige tolerantie voorstond; was wiskundige en goed op de hoogte met de laatste stand van de natuurwetenschappen. Dat laat Ruderman allemaal duidelijk zien in het genoemde hoofdstuk over Simone Luzzatto. Dat alles was voor hem genoeg om Luzzatto te laten vooruitwijzen naar Spinoza. Een vergelijking met Johannes de Doper gaat wellicht wat te ver, maar – waar Spinoza door velen met Jezus is vergeleken - komt het er wel zo ongeveer op neer.

* Merk op hoe dit 'helaas' een teken is van Rudermans diepste eigen belangstelling (zie het vorige blog). Met "foreshadowing of the lens-grinder of Rijnsburg" bedoelt Rudermans niet iets in zijn ogen positiefs!

Noten en bronnen

¹) Bernard Septimus, "Biblical Religion and Political Rationality in Simone Luzzatto, Maimonides and Spinoza", in: J. Twersky and B. Septimus (Ed.s) Jewish Thoughts in the Seventeentch Century, Cambridge, Mass. 1987

spinoza | 18-01-2011 | 12:00 | Link | Reacties (0)