BdSpinoza

Spinoza en de werkelijkheid [5]

Eén van de dingen die je regelmatig tegenkomt is de bewering dat Spinoza zelf religieus zou zijn. Dan wordt bijvoorbeeld verwezen naar het 5e deel van de Ethica waarin hij het heeft over de 'amor erga Deum' en de 'amor Dei intellectualis', hetgeen om een houding van bewondering en liefde voor God of de Natuur zou gaan. Zo legde iemand als Albert Einstein dat uit. Maar ook op Deel I wordt wel gewezen. Gisteren was in VPRO-boeken te horen hoe Jabik Veenbaas Spinoza een 'religieus mens' noemde: "want zijn hoofdwerk de Ethica begint met een deel dat God heet en begint met godsbewijzen." Toch enigszins onnozel, zo'n bewering - het gaat Spinoza niet om het verwoorden van een religieuze houding, maar om de werkelijkheid te typeren.

Anderen wijzen op de rol die Spinoza voor de godsdienst in de maatschappij ziet (bevorderen van de vrede in de staat), waarvoor hij - om godsdiensttwisten te beperken - een reeks van te geloven zaken uit diverse christelijke denominaties destilleerde als grootste gemene deler van het algemene geloof, waarin ieder zich zou kunnen vinden (Hoofdstuk XIV van de TTP). Bij dat laatste is het natuurlijk nauwelijks de vraag of Spinoza daar zelf in geloofde. Voor hem ging het slechts om het morele collectieve gedragsresultaat. De verstandige, redelijk levende mens kwam tot hetzelfde gedrag als waartoe de minder op het verstand vertrouwende gelovige zou komen uit gehoorzaamheid. Het ging Spinoza om het effect, de resulterende maatschappij waarin de verschillend denkenden met elkaar konden samenleven, niet om de intenties of hetgeen te weten was.

Wie eenmaal doorheeft dat de godsdienst (welke ook) ontstaan is uit de imaginatio van mensen, wie weet dat het antropomorfe godsbeeld een menselijke uitvinding is die vanuit het verleden door opvoeding, rituelen en praktijken is doorgegeven (en verder ontwikkeld) en wie dus eenmaal weet en doorziet dat een belangrijk 'werelddeel' waar de meeste mensen in leven een fantasiewereld is en niet de 'echte' werkelijkheid, die doorziet meteen ook dat de mensen zelf die leven binnen en vanuit dat geloof dat niet als fantasiewereld ervaren, maar als 'dé' werkelijkheid.

Wie stelt vast wat echt is en authentiek en wat niet en dus illusie? Sommigen, meestal zij die de geloofswerkelijkheid verdedigen, wijzen erop dat ook aan de zienswijze van de filosoof geloof vooraf gaat.

Twee domeinen - twee werkelijkheden
Er moet dus een onderscheid worden gemaakt tussen werkelijkheid van de gelovigen en de werkelijkheid van de filosoof. Spinoza wordt wel verweten dat hij daarvoor - voor het aanbrengen van dat verschil - onvoldoende oog zou hebben gehad.
Wolfgang Bartuschat wijst er in zijn Spinoza-boekje op dat Spinoza's Bijbelhermeneutiek die dat boek recht wilde doen, toch de - zoals hij het noemt - "Werk-Immanenz" overschreed, daar zijn beoordeling van de zogenaamd uit de Bijbel zelf gehaalde zaken, zich baseerde op Bijbeloverschrijdende filosofische normen volgens welke openbaringsgodsdienst geen aanspraak op waarheid kon worden verleend. En zo kon Spinoza tot twee domeinen besluiten: het domein van waarheid en wijsheid (filosofie, rede) en het domein de 'werkelijkheid' van vroomheid en gehoorzaamheid (theologie, traditie, autoriteit).

Dit is echter een zienswijze, aldus Bartuschat, die religie en theologie van buitenaf beschouwt. Het is niet de manier waarop de gelovige en gelovige theoloog zichzelf en de werkelijkheid beschouwt. Die verstaan hun werkelijkheid zoals ze die in de praktijk beleven en zoals ze erin opgegroeid zijn, van binnenuit geheel anders. Het is voor degenen die werkelijk in dat binnenperspectief zijn blijven staan ondoenlijk om met Spinoza's buitenperspectief mee te gaan. En als je wel dat buitenperspectief inneemt, zal het je niet meer lukken je terug in die illusiewereld van herkomst thuis te voelen.

Daar had Spinoza wel oog voor en vandaar dat hij wilde meehelpen de kern en de contouren van die godsdienst te formuleren en de maatschappelijke functie ervan te erkennen en z'n plaats te geven. Dat maakte hemzelf overigens nog niet godsdienstig.

Maar niet alleen godsdienstig gelovige mensen, in feite leven we allemaal in een grotendeels via opvoeding en enculturatie aangebrachte fantasiewerkelijkheid. Hoeveel we inmiddels van het wetenschappelijke wereldbeeld hebben opgestoken, ook daarin zitten weer nieuwe fantasiebeelden en -overtuigingen ingebakken (mechanisering, sciëntisme, reductionisme...). Daarom blijft een voortgezette hernieuwing van het uitzuiveren van ons verstand (emendatio intellectus) nodig. De 'echte' werkelijkheid is heel moeilijk adequaat te kennen, maar is met veel inspanning wel kenbaar (intelligibel). Dat hebben we van Spinoza kunnen leren.

Stan Verdult

spinoza | 09-09-2013 | 11:23 | Link | Reacties (8)