Spinoza in de Nederlands-joodse historiografie #1 - Algemene introductie
Nadat ik afgelopen zomer een uitgebreide reeks had over Spinoza in de joodse historiografie [cf overzicht en aanvullend], was ik van plan daarop aansluitend ook een dergelijke reeks te maken over Spinoza in de Nederlands-joodse historiografie. Het speuren naar informatie daarover heeft me wat méér tijd gekost, dan ik aanvankelijk had gedacht. Ik ben er trouwens nóg mee bezig en bedrijf hiermee, voor zover ik kan overzien, enig pionierswerk, want ik ben bij mijn ‘research’ geen publicatie tegengekomen die voor mij al het meeste werk had gedaan en waar ik zo bij kon aansluiten.
Zo’n boek of artikel is niet te vinden; bijvoorbeeld niet in Hanna Blok, Bart Wallet (Red.). Bibliografie over het jodendom en Israël voor het Nederlandse taalgebied: 1992-2006 [Peeters Publishers, Leuven, 2007 - books.google], waarin overigens (vele) boeken over Spinoza die in deze periode verschenen zijn, werden opgenomen. Dat gaf alvast duidelijk het signaal af: Spinoza hoort erbij als het over jodendom gaat!
Ik probeer in deze reeks zo goed mogelijk chronologisch te werk te gaan, maar ik ga eerder geschreven blogs die in deze reeks passen, niet herhalen. Hier verwijs ik naar deze blogs, waarmee die chronologie enigszins wordt doorbroken.
[1] Isaac Orobio de Castro (1617-1687) 'geleerde jood' vond Spinoza 'slecht mens' [blog]
Benzion J. Hirsch, Spinoza's verhouding tot het Jodendom, aan hand van zijn "Godgeleerd staatkundig vertoog". 1928
Benzion J. Hirsch, Spinoza's verhouding tot het openbarings-Jodendom: aan de hand van zijn wereld- en levensleer, beschreven in zijn Ethica (7 stellingen). Kleerekoper, 1932, 67 pagina's
[3] Leo Polak (1880 - 1941) kreeg drie blogs
Leo Polak (1880 - 1941) vereenzelvigde zich met Spinoza? [blog]
Intermezzo over Leo Polak’s "Liever een dode leeuw dan een levende hond" [blog]
Leo Polak (1880-1941) geen Spinozist, wel bewonderaar van Spinoza [blog]
Ik vind het wel aardig er hier op te wijzen dat Jaap Meijer in zijn proefschrift uit 1941 over Isaac da Costa’s weg naar het christendom, [uitgegeven in 1946 bij Joachimsthal, Amsterdam], op p. 19 schrijft:
“Bij de Amsterdamsche Sefardiem treden reeds in de zeventiende eeuw verschijnselen op van een Verlichting, die wij eerst veel later elders aantreffen.
Het is het enige in dit boekje over Spinoza, maar het geeft direct een luide klaroenstoot af. Het toont zowel het ambivalente (bij Spinoza is voor jodendom geen plaats, maar vanuit het jodendom gezien is hij te zien als een apart joods-historisch fenomeen) als verder zeer opvallend - daar wijs ik hier graag op: zestig jaar voor Jonathan Israel met zijn in een kloeke triologie onderbouwde these kwam over de centrale plaats van Spinoza in de Verlichting, gaf Jaap Meijer die positie hier al kort aan!
"ISRAËL, Jonathan
NB. Zij schrijven zijn naam als Israël en je krijgt meteen een korte misprijzende evaluatie mee. Enfin, daarmee heb ik dit boek van Israel hier ook vermeld, want ik denk niet dat het verder nog in deze reeks zal voorkomen of thuishoort, daar ik mij op de lage landen richt.
De komende reeks “Spinoza in de Nederlands-joodse historiografie” zal blogs bevatten over:
Menachem Man ben Salomo ha-Levi Amelander (? - 1767?) - Ysbrand van Hamelsveld (1743 – 1812) - Hendrik Jacob Koenen (1809 – 1874) - Isaac da Costa (1798 – 1860) - Willem Bilderdijk (1756 – 1831) - De Nederlandse ‘joodse wetenschap’ en het huidige institutionele kader van de joodse studies - Abraham Mordechai Vaz Dias (1876 – 1939) – Brugmans Frank De Geschiedenis der Joden in Nederland dl I, 1940 - Mozes Heiman (Max) Gans (1917 - 1987) - Reina Gertrud Fuks-Mansfeld (1930 – 2012) - J.C.H. Blom, R.G. Fuks-Mansfeld, I. Schoffer (Red.) Geschiedenis van de joden in Nederland. Zo mogelijk ook: Odette Vlessing - David J. Wertheim - Judith Belinfante - Selma Leydesdorff - Irene E. Zwiep - Evelien Gans - Judith Frishman en wellicht nog anderen.
Het belooft dus een forse reeks te worden, waar ik wel enige maanden over zal doen.
Onder de merkwaardige geesten, wier werkzaamheid dit verschijnsel vertoont, behoort allereerst genoemd te worden Gabriel (als Jood: Uriel) da Costa, wiens levensgeschiedenis tot in lengte van dagen zal blijven getuigen van een waarachtig streven naar waarheid. Spinoza is in dit opzicht nog belangwekkender. Hij is de eerste Jood, die geheel zelfstandig een nieuwe levenssysteem opbouwt, waarin voor het Jodendom, als zoodanig geen plaats is. Als Amsterdammer, die Nederland als zijn Vaderland beschouwt, en exponent is van een Nederlandsche cultuurstrooming als het Libertinisme, is zijn optreden in dit stadium der Joodsche historie een op zichzelf staande verschijningsvorm. Dat hij, na eeuwen, kan gelden als een erflater der Nederlandsche beschaving, is een belangrijk Joods-historisch fenomeen.” [p. 19-20, verwijzingen weggelaten]."
De Joden in Europa, 1550-1250; vertaald uit het Engels door Ben Buisman, Franeker, Van Wijnen, 2003. 356 blz. afbn. (European Jewry in the age of mercantilism 1985/1989).
Een nauwkeurig overzicht van de geschiedenis van de Joden in Europa, waarin kennis en inzicht van de auteur weer opvallen. De geschiedenis van de Joden in Amsterdam krijgt veel aandacht. Zijn bekende voorkeuren voor Amsterdam en Spinoza brengen Israël tot een (te) zonnige kijk op de Republiek der Verenigde Nederlanden."
