BdSpinoza

Spinoza op de TEFAF

Ecce Spinoza [1]

Eindelijk kan ik bloggen over de ontdekking van dit portret dat hoogst waarschijnlijk Spinoza voorstelt. Het is door Barend Graat geschilderd, van zijn initialen voorzien en duidelijk gedateerd 1666. Het hangt momenteel op de TEFAF bij “Kunstzalen A. Vecht” (in stand 149), waar ik het ben gaan zien en waar ik de ontdekker ervan, de heer Constant Vecht, uitvoerig kon spreken.

Toen de heer Vecht in het najaar van 2013 dit portret (“van een onbekende man”) in een veilingcatalogus van de Parijse kunsthandelaar Ader Nordmann aangeboden zag, herkende hij er meteen de trekken van Spinoza in en trok naar Parijs om het te verwerven. Daarna heeft hij er alles aan gedaan (en is daar nog niet klaar mee) om gegevens te verzamelen die de identificatie van de geportretteerde met Spinoza bevestigen of eventueel ontkrachten.

Ik zal niet in één blog alles over dit portret kunnen vertellen. Hier moet ik volstaan met een eerste begin. In een volgend blog hoop ik tevens een betere, scherpere afbeelding te brengen. In dit blog alleen nog de foto’s die ik vandaag op de TEFAF maakte.

Toen ik in december 2013 op de website van de RKD onderstaande afbeelding zag staan, trof mij meteen de gelijkenis met Spinoza. Ik was uiteraard van plan méér erover te weten te komen, zocht gegevens over de schilder Barend Graat, maar ik vond geen duidelijke aanknopingspunten en het ‘projectje’ bleef liggen – leidde niet tot een blog. Tot ik twee jaar later van de speurwerkzaamheden van de heer Vecht vernam, waarover later méér.

Bij de RKD, het Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis, is deze afbeelding, die ik dus voor mijn blog bewaard had, al geruime tijd niet meer te vinden. Wel zijn daar de volgende beschrijvende en beoordelende gegevens bij dit niet-meer-afgebeelde portret te vinden (een selectie):

toegeschreven aan Barend Graat
Portret van een man
Schilderij - doek, olieverf - staande rechthoek 47 x 40 cm
gemonogrammeerd en gedateerd linksonder: BGF / 1666
datum niet goed leeesbaar - na ca. 1680 (1680 - 1709)
volgens Rudi Ekkart laat werk
Onderwerpstrefwoorden: mansportret, kniestuk, zittend, hoofd naar rechts, lichaam frontaal, wegziend, beeldhouwwerk, fantasie-architectuur, pyramide, berglandschap
Veiling: Ader Nordmann (Paris) 2013-10-25, afb. colour reproduction, lotnr. 3 [Cf. RKD)

Of het nu echt een werk van Barend Graat is of een onbetrouwbare toeschrijving, is voer voor kunsthistorische deskundigen. Daar waag ik mij niet aan. Ik ga er vooralsnog van uit dat het van Barend Graat is.  Maar naar de datum in de linkerbenedenhoek heb ik nog eens goed gekeken en daar is mijns inziens niets onleesbaars aan: daar staat duidelijk 1666. Een eventuele latere datering zal op andere (stijl)gronden moeten geschieden dan op enige onleesbaarheid.

Gelijkenis met de bekende ‘meest waarschijnlijke’ Spinoza-portretten.  

‘Subjectieve’ inschatting van gelijkenis
Het begint uiteraard met het herkennen van een treffende gelijkenis die de heer Vecht en ikzelf onafhankelijk van elkaar hadden: deze geportretteerde lijkt wel heel sterk op het OP-portret en het Wolfenbütteler-portret [cf. dit blog]. De afgebeelde is duidelijk jonger, hetgeen overeenkomt met de datering op het schilderij: Spinoza is daar een man van tegen de vijfendertig jaar. Het snorretje op het portret komt overeen met de verklaring die kapitein Miguel Pérez de Maltranilla, die - net als een zekere augustijnermonnik Tomàs Solano y Robles - Spinoza in 1658 in Amsterdam had ontmoet, voor de Spaanse inquisitie gaf en waarin hij het uiterlijk van Spinoza beschreef als: een goedgebouwd, dun lichaam, lang, zwart haar, een kleine snor van dezelfde kleur en een mooi gezicht.  Zo is te lezen in Steven Nadler, Spinoza: A Life [Cambridge 1999, p. 155 - cf. books.google rechtstreeks]

Dat klopt dus allemaal met wat we weten. Maar nu is dit soort ‘subjectieve gelijkenis zien’ niet erg betrouwbaar. Juist in de Spinozakunde zijn er, door Johannes van Vloten, Ernst Altkirch, Constantin Brunner, Stanislaus von Dunin-Borkowski om enkelen te noemen, aantoonbare fouten gemaakt. Rudi Ekkart heeft daarvan in “Spinoza in beeld: het onbekende gezicht" [in: De steen vliegt/A stone in flight, Arti & Amicitiae, Amsterdam, 1997, pp 130-160 - heruitgave Vereniging Het Spinozahuis 1999] diverse voorbeelden laten zien en argumenten gegeven waarom bepaalde toeschrijvingen niet kloppen.

‘Objectieve’ inschatting van gelijkenis
Zeer opmerkelijk is nu dat na een gezichts-vergelijkende studie door het Nationaal Forensisch Instituut (NFI) van de drie portretten de conclusie werd afgegeven dat het veel waarschijnlijker is dat het om een en dezelfde persoon gaat, dan dat het niet om een en dezelfde persoon gaat!

Dit is de op een na hoogste gehanteerde waarschijnlijkheidscategorie. De hoogste categorie, ‘zeer veel waarschijnlijker’, zou alleen gegeven hebben kunnen worden, indien het om foto’s ging in plaats van om door mensen gemaakte portretten. Hoe dan ook: de hoogste waarschijnlijkheidserkenning mogelijk voor schilderijen kon dus worden afgegeven. Op alle details waarnaar werd gekeken werd de overeenkomst geconstateerd: op tien essentiële, goed zichtbare gezichtsonderdelen (jukbeen; vorm van neus, kin en ogen; plooiing tussen onderlip en kin; mondhoek; onderlip; neusvleugels; haarlijn; neusgootje; overgang neus-voorhoofd; wenkbrauw). Zelfs in de meest kenmerkende afwijking van normaal, het licht ‘wegzien’ ofwel de licht loensende blik aan een der ogen, komen alle afbeeldingen overeen.

Dit resultaat is toch wel zeer frappant te noemen. Nogmaals herhaald: dat het veel waarschijnlijker is dat het om een en dezelfde persoon gaat, dan dat het niet om een en dezelfde persoon gaat!

In een volgend blog wil ik ingaan op ondersteunend bewijs dat de vraag moet beantwoorden: kán het – onafhankelijk van de gegeven forensische waarschijnlijkheidsverklaring - wel om Spinoza gaan? Kan het kloppen dat iemand opdracht voor een schilderij heeft gegeven? Zo ja, wie dan? Is het aannemelijk te maken dat Spinoza voor dit schilderij heeft geposeerd? En dergelijke aandachtspunten meer.

Aanvulling

Op 18 maart 2016 heeft het NIW het artikel van David de Leeuw: Jonge Spinoza ontdekt. 

                                           * * *

Blogs over het Spinoza-schilderij van Barend Graat

17-03-2016: Spinoza op de TEFAF

19-03-2016: Hoe kon Spinoza 'een onbekende man' worden?

19-03-2016: Heeft Spinoza geposeerd voor dit schilderij? Waarom niet?

20-03-2016: Het gaat hier toch in hoge mate van waarschijnlijkheid om Spinoza?

20-03-2016: Spinoza niet zomaar als persoon afgebeeld, maar als filosoof

22-03-2016: Eric Schliesser sceptisch over het 'Graat-Spinoza'-portret

spinoza | 17-03-2016 | 16:37 | Link | Reacties (2)