Spinoza op Lesbos [3]

Zoals ik in het vorige blog al aankondigde, volgt hier de informatie over de cursus op Lesbos die dr. Harry van den Bouwhuijsen gaat geven en die, naar ik meen, nog niet elders op internet te vinden is.

Spinoza over ‘vrije wil’ en menselijke vrijheid

Hebben wij mensen een vrije wil? Die vraag houdt theologen en westerse filosofen nu al bijna tweeduizend jaar bezig. De laatste tijd hebben ook neurowetenschappers zich in het debat gemengd. Maar kunnen neurowetenschappers – ondanks hun pretentie – filosofische vragen beslissen als “Hebben mensen een vrije wil?” of “Is menselijke vrijheid mogelijk zonder vrije wil?” Zij zorgen vaak voor verwarring doordat zij uit de bevinding dat bewuste beslissingen vaak (altijd?) het resultaat zijn van onbewuste processen onterecht de filosofische conclusie trekken dat de vrije wil dus niet bestaat, en dat de mens dus onvrij is. De filosofische discussie over vrije wil en menselijke vrijheid is echter veel breder dan de neuropsychologische discussie over de onbewuste oorsprongen van ons bewuste handelen. Maar ook filosofen zijn nog altijd niet in staat deze kwestie tot een voor iedereen bevredigende oplossing te brengen. Een meerderheid van de huidige deelnemers aan het debat is van mening dat een vrije wil te verenigen is met het deterministische beeld van de wereld dat de natuurwetenschappen ons voorhouden. Een minderheid (de ‘harde deterministen’) vindt echter dat dit niet het geval is. Spinoza behoort tot deze minderheid. Maar anders dan de huidige harde deterministen is Spinoza van mening dat de mens zonder ‘vrije wil’ zich toch tot een vrij mens kan ontwikkelen, zowel in zijn persoonlijk leven als in staatsverband. 

Tijdens de cursus “Spinoza over ‘vrije wil’ en menselijke vrijheid”, die tussen vrijdag 11 september en vrijdag 18 september 2015 op Lesbos (Griekenland) gegeven wordt, buigen wij ons over de vraag op basis van welke argumenten Spinoza zijn harde determinisme ontwikkelt en hoe hij aankijkt tegen de vraag wat menselijke vrijheid kan betekenen in een deterministisch universum waarin geen plaats is voor een ‘vrije wil’. Vervolgens vragen wij ons af of Spinoza’s opvattingen alleen vanuit historisch opzicht interessant zijn, of dat er in zijn analyses aanknopingspunten te vinden zijn die voor het huidige vrije-wil-debat van belang zijn. Gedurende deze cursus zullen wij tot de conclusie komen dat dit laatste het geval is.

Vijf dagen komen wij op Lesbos gedurende drie uur ’s morgens en anderhalf uur ’s middags (buiten onder de palmbladen) bij elkaar. De overige tijd kan ieder naar eigen wens invullen. Drie keer ook worden er tegen het einde van de middag voor de liefhebbers,  (kosteloos) door een ervaren gids wandelingen over het eiland georganiseerd.

Cursusleider is dr. Harry van den Bouwhuijsen (harrybouw@gmail.com), cultureel antropoloog en filosoof. Kosten cursus, incl. reader: € 440,-; kosten logies: € 22,- (garden view) of € 27 (sea view) per appartement met terras, op loopafstand van de zee. Appartement voor twee personen € 28, - (garden view) of € 33, - (sea view). Het beste is uit te gaan van 7 nachten. Reiskosten zijn voor eigen rekening. Maximaal 14 mensen per cursus. Belangstellenden graag met adres en e-mailadres aanmelden via Els Maes, elsa81109@yahoo.gr. Na 1 februari volgt uitvoeriger informatie.

Reacties

Met de opkomst van de kwantum mechanica in 1927 (waarin zowel recht wordt gedaan aan de waarschijnlijkheidsinterpretatie van Bohr als aan de onzekerheidsrelatie van Heisenberg) is het deterministische wereldbeeld op losse schroeven komen te staan.

Sindsdien bestaat er de zogenaamde Bohr-Einstein controverse waarin Einstein een (verborgen) onderliggend deterministisch wereldbeeld bleef aanhangen ("God dobbelt niet"). Tot op heden is de controverse onbeslist.

Fred,

Volgende bedenkingen bij je reactie:

1. "Tot op heden is de controverse onbeslist". Onder de fysici vind je inderdaad nog aanhangers van Einsteins these, maar ze vormen een kleine minderheid. Er is nog geen enkele deterministische theorie gevonden die de waarnemingen uit de kwantummechanica kunnen verklaren.
2. Het lijkt erg onwaarschijnlijk dat de werking van onze hersenen zou kunnen berusten op het indeterministische karakter van de kwantumfysica. Het indeterminisme blijft maar bestaan zolang het beschouwde systeem volledig geïsoleerd blijft van de omgeving.
3. Zelfs al zou de werking van de hersenen ergens gelieerd zijn met het kwantumfysisch indeterminisme, dan zou dit geen enkele basis vormen om te besluiten, wel integendeel: kwantumfysische verschijnselen zijn onderworpen aan strikte statistische wetten. De uitkomst is door niets gedetermineerd, maar volgt een strikte kansverdeling. De kwantummechanische "vrije wil" zou niet meer zijn dan het resultaat van het werpen van een (perfecte) dobbelsteen.

Paar storende tikfouten in mijn reactie hierboven (iPad). Daarom hierbij verbeterde tekst.

Fred,

Volgende bedenkingen bij je reactie:

1. "Tot op heden is de controverse onbeslist". Onder de fysici vind je inderdaad nog aanhangers van Einsteins these, maar ze vormen een kleine minderheid. Er is nog geen enkele deterministische theorie gevonden die de waarnemingen uit de kwantummechanica zou kunnen verklaren.
2. Het lijkt erg onwaarschijnlijk dat de werking van onze hersenen zou kunnen berusten op het indeterministische karakter van de kwantumfysica. Het indeterminisme blijft maar bestaan zolang het beschouwde systeem volledig geïsoleerd blijft van de omgeving.
3. Zelfs al zou de werking van de hersenen ergens gelieerd zijn met het kwantumfysisch indeterminisme, dan zou dit geen enkele basis vormen om te besluiten dat "vrije wil" mogelijk is, wel integendeel: kwantumfysische verschijnselen zijn onderworpen aan strikte statistische wetten. De uitkomst is door niets gedetermineerd, maar volgt een strikte kansverdeling. De kwantummechanische "vrije wil" zou niet meer zijn dan het resultaat van het werpen van een (perfecte) dobbelsteen.

Onder de weliswaar kleine minderheid die Einstein's geloof in een onderliggend deterministische werkelijkheid delen, bevindt zich ook de Nederlandse Nobelprijswinnaar Gerard 't Hoofd.
Verder zijn er maar weinig fysici te vinden die geloven dat de probabilistische kwantum theorie het laatste is wat er over de aard van de materie gezegd kan worden.
Iets heel anders is of je de discussie over de "vrije wil" wel zou moeten baseren op een al dan niet deterministisch wereldbeeld. M.i. kun je de discussie beter voeren op basis van al dan niet adequate denkbeelden omtrent de werkelijkheid.

Fred,
Ik ken de mening van Gerard 't Hoofd, en ik heb er veel respect voor. Verder ben ik het er ook mee eens dat de kwantumfysica niet het laatste woord kan zijn: ze kan de tegenstelling tussen het indeterministisch karakter van het geïsoleerd systeem en het deterministisch karakter van het systeem na een waarneming, niet verklaren.
Je bedenking over het adequaat zijn van denkbeelden intrigeert me: wat is de connectie met het idee van "vrije wil"?