Spinoza's God is NIET het Universum
In het verlengde van een vorig blog, lijkt het me wel nuttig hier nog eens duidelijk een keer vast te stellen dat voor Spinoza God NIET hetzelfde is als het universum. Toch gaat het om een bewering die in de loop der eeuwen zeer vaak is gedaan en ook nu nog dikwijls wordt gedaan. Zelfs personen die zich serieus met Spinoza bezig houden doen soms die foutieve bewering (God = Universum). Ik zal zo dadelijk enige voorbeelden van die laatsten geven.
Die verwarring tussen God en het universum begon misschien al bij de in 1661 en 1662 in Nederland rondreizende Deense geleerde Olaus Borch. Hij had gehoord over het bestaan van een Amsterdamse kring van 'atheïstische Cartesianen' "die onder God niets anders verstaan dan dit hele universum." [Cf. in Klever, Mannen rond Spinoza, p. 133]. Het is zowel mogelijk dat Borch of zijn getuigen het goed gehoord hadden, als dat het een slecht begrepen gerucht betrof. We weten het niet. Net zoals we niet zeker kunnen zijn van de getuigenis van 'de oude man' in 'De Bremer Hoofdman' in Amsterdam, zoals het werd opgeschreven door de Duitse reizigers Dr. Stolle en Dr. Halllmann die in 1703 een reis door Nederland maakten op zoek naar informatie over Spinoza. Zij noteerden uit de mond van die oude man die Spinoza, die dertig jaar geleden overleden was, nog gekend had:
"Op de objektie: 'als dit universum God was, moesten de mensen delen van God zijn', placht Spinoza te antwoorden, dat God of dit universum wel oneindig is, maar dat het oneindige niet een geheel (totum) is en derhalve ook geen delen (partes) heeft. Hij heeft vastgesteld 'mundum esse aeternum' (dat de wereld eeuwig is)..." [Klever, Mannen rond Spinoza, p. 242]
Ook hier proef je een zekere categorie verwarring, want God (resp. de ene substantie) kon inderdaad geen delen hebben, maar het (eeuwige) universum of de wereld uiteraard wel.
Al vroeg in de 18e eeuw werd door JohnToland de term pantheïsme gemunt, juist om er de godsleer van Spinoza mee te typeren, maar daarmee bewees hij het juist begrijpen van Spinoza geen dienst. Zo beweerde bijvoorbeeld de lutherse professor Johan Heinrich Müller (zo is te lezen in J. Israel's Radicale Verlichting op p. 241) in 1714 dat "Benedictus de Spinoza grote bekendheid kreeg toen hij de mythe dat God niet te onderscheiden is van het universum, nieuw leven inblies en haar propageerde." Müller had het maar half begrepen: Spinoza vond God en het universum wel niet te scheiden, maar juist wel te onderscheiden! Niet van elkaar te scheiden, want God is de immanente / niet transiënte voortbrenger van het universum (brengt het a.h.w. in zich voort), zodat geldt dat het universum "in God is". Maar te onderscheiden zijn ze wel, want het universum is niet God. Het onderscheid geeft Spinoza aldus aan: God is de veroorzakende, voortbrengende natura naturans - daartegenover behoort het universum (met alles wat daar deel van uitmaakt) tot de natura naturata (het veroorzaakte). Het universum is volgens Spinoza in brief 64 aan Schuller als facies totius universi de middellijke oneindige modus in het attribuut uitgebreidheid. (En nogmaals: dat is niet hetzelfde als God).
Maar kennelijk ligt dat allemaal te subtiel en begrijpen velen eerder en eenvoudiger dat volgens Spinoza het universum gelijk gesteld zou zijn aan God. Ook tegenwoordig nog.
Ik heb geen aantekeningen bijgehouden van al de keren dat deze onjuiste bewering mij onder ogen kwam - ik was immers nooit van plan daar een soort van zwartboek over op te stellen. Maar als je even op Google zoekt, vind je binnen de kortste keren zo wat voorbeelden:
•• Spinoza's Deus sive natura is een neutraal monisme. In zijn visie is het universum één geheel en alles is goddelijk. God ís het universum. [Cf. hier]
•• Jan Knol wordt in Trouw aldus geciteerd: "Volgens Spinoza staat God niet boven of buiten het universum, maar valt hij met het eindeloos en eeuwig universum samen. Zoals een danseres met haar dans." [Cf. hier] En elders wordt van hem geciteerd: “God en het universum zijn één.” [Cf.] Maar het kan natuurlijk zijn dat hij in beide gevallen niet goed geciteerd werd.
•• Zo lezen we op de voortreffelijke website van de Koninklijke Bibliotheek: "Alles in het universum is God, net als dat alles in het universum tot de natuur behoort. Spinoza's motto luidt dan ook 'God ofwel de Natuur'." [Cf. hier]
•• En op de niet minder voortreffelijke website van Spinoza in Vlaanderen, konden we in een recent artikel van Karel D'huyvetters lezen: "Voor Spinoza is God het Universum" [Cf. hier]
Het universum simpelweg
gelijkstellen aan God is goed beschouwd een Spinozistische ketterij.
Maar er bestaat uiteraard geen Spinozistische Inquisitie! Iedereen
mag zeggen wat hij wil - daar heeft Spinoza zich juist hard voor
gemaakt. Dus ieder gaat maar zijn gang. Zo ook dit blog in het -
liefdevol - leggen van de vinger op de zere plek - om die hopelijk
beter te maken.
Maar het zal wel vechten tegen de bierkaai blijven.
Reacties
Voor Spinoza is God het Universum, de Substantie, al wat is. Het kan oneindig veel vormen aannemen, die voor ons steeds de aspecten hebben van uitgebreidheid, materie, zeg maar, en denken of betekenis. Elk wezen, alles wat is, is een onderdeel van het universum gezien als materieel, maar tevens als denkend. Vooral dat laatste aspect is niet evident. Zoals de ene Substantie alle materie omvat in alle mogelijke vormen, zo omvat ze ook alle mogelijke denken.
Karel D'huyvetters 26-11-2013 @ 09:32
Dag Stan,
Verwoord jij niet de positie van Van Dijn. De natuur/universum als natura naturata benoemen, en dan die scheppende kant er transcendent bijhaalt.
Van mij mag het universum/natuur heten zonder het te laten reduceren tot een platte materie.
Weet niet of ik erg duidelijk ben
Rene 26-11-2013 @ 10:14
@Karel, je hebt uiteraard gelijk als je stelt "Elk wezen, alles wat is, is een onderdeel van het universum gezien als materieel, maar tevens als denkend." Maar de kwestie is of je zomaar mag zeggen Universum=God en voorbij kunt gaan aan hoe Spinoza enerzijds over God en anderzijds over het universum spreekt (zie blog). Zoals ik het lees kun je - gezien hoe hij over het universum spreekt - Spinoza niet in de mond leggen dat hij gezegd zou hebben dat God het Universum is.
@René, ik heb tegenwoordig minder moeite dan vroeger ermee dat De Dijn God, ofwel de natura naturans 'transcendent' noemt (al vind ik het niet nodig die enigszins provocerende term te gebruiken). Ik begrijp nu dat hij daarmee niet naar een (traditionele) "bovennatuurlijk" transcendent domein verwijst, maar louter wil aangeven dat Spinoza's God niet geheel opgaat in de voortgebrachte natura naturata, maar daarvan het naturerende/voortbrengende fundament blijft - dat dus dat onderscheid tussen God en de wereld nodig blijft. Mij best als je die beide aspecten samen wilt vatten als Universum, maar zo lees je het niet bij Spinoza.
Stan Verdult 27-11-2013 @ 10:56
Wallace D. Wattles had het in 1910 over 'there is this thinking stuff that permeates everything'.
Daar moest ik aan denken bij 'God is niet het universum'. God permeates everything?
In de natuur is de potentie die gerealiseerd wil worden de drijvende kracht die maakt dat leven groeit en ontwikkeld. Is die potentie natura naturans?
Ik val zomaar in dit forum nadat ik zaterdag in de Volkskrant over Spinoza las. Ben bioloog en gedragskundige die graag filosofeert en de mens bestudeert.
pauline 10-03-2014 @ 21:13