BdSpinoza

Spinozawandeling in Amsterdam

Gisteren, zondag 1 juni 2008. deed ik mee aan een zgn Spinoza-wandeling, waarvan er dit jaar een aantal georganiseerd worden door 't Gilde Amsterdam. Dit in het kader van Amsterdam Wereldboekenstad. 't Gilde Amsterdam organiseert al geruime tijd diverse wandelingen onder de leuze "Mee in Amsterdam". [Meer hier op dit weblog]

Het was een grijze dag, zodat ook de fotootjes die ik maakte soms een wat sombere sfeer hebben. Maar niet zozeer daardoor versomberde ik zelf enigszins, maar doordat almaar duidelijker werd dat er in Amsterdam niets, naar dan ook werkelijk helemaal niets naar Spinoza verwijst! Nergens een spoor van Spinoza - geen herdenking, geen bordjes die iets doen herinneren of op iets wijzen in verband met Spinoza. Er zijn alleen maar een paar plekken te tonen met een meestal nog indirecte verwijzing naar iemand die iets met Spinoza te maken had.

Toen ik erop wees dat men in Den Haag - en terecht - ook spreekt over "onze Haagse filosoof Spinoza", én dat men daar diverse beelden en een huis kan laten zien, kreeg ik als antwoord: "maar Spinoza voelde zichzelf Amsterdammer en bleef zich zo beschouwen". Hij liet immers zijn boek over Descartes, het enige dat onder zijn eigen naam is gepubliceerd, terwijl hij toen - in 1663 - al niet meer in Amsterdam woonde, voorzien van "per Benedictum de Spinoza Amstelodamensem", in de vertaling die een jaar later verscheen werd dat: Benedictus de Spinoza Amsterdammer. En vervolgens werd daar, op het beetje Waterlooplein dat nog over is, zijn a.h.w. lofrede op Amsterdam aan het eind van de Tractatus Theologico-politicus (1970) met trots voorgelezen. De laatste tijd hebben hoogwaardigheidsbekleders die passage graag mogen aanhalen.

Oké, Spinoza hield van Amsterdam, maar die liefde was niet wederzijds. Eeuwenlang heeft men zich niets van die Amsterdammer aangetrokken, waar men nu sinds kort zo trots op is. Laten we aannemen dat Spinoza van Amsterdam net als van God oftwel de Natuur niet verwachtte 'te worden wederbemind'.

De wandeling begon in de portrettendoorgang, zeg maar de Hall of Fame van het Amsterdams Historisch Museum, waar de gids, Don Remkes, wees op het portret van schout Cornelis Witsen, geheel links op dit schilderij over wie we later bij het Rasphuis nog zouden horen, namelijk hoe Cornelis Witsen, "verbeten vervolger van al wat naar vrijdenkerij rook" (Theun de Vries) Adriaan Koerbagh voor de vierschaar bracht.

Daarna hielden we even stil bij het kerkgebouw in de steigers van de Doopgezinde Gemeente Amsterdam aan het Singel. De Singelkerk is een schuilkerk. Vanaf het Singel is dus niet te zien dat  er achter de huizen een kerk staat. In 2008 wordt gevierd dat 400 jaar geleden in een schuur op het terrein tussen de huizen van Singel en Herengracht doopsgezinden bijeenkwamen voor de dienst - vermaning. In 1639 is de Singelkerk gebouwd op de plek van die schuur. (Meer hier, waar te zien is hoe het gebouw er zonder steigers uitziet)
                                

Daar kreeg het groepje (voor die tas op de voorgrond kan men de fotograaf en weblogger meetellen) tevens uitleg over het gebouw `Het Lam`. Naast de Singelkerk was brouwerij ‘Het Lam’, vandaar de vroegere naam. Over de Lam-twisten zijn aardige verhalen te vertellen, maar wat heeft dit alles met Spinoza te maken? Hij had een aantal vrienden die doopsgezind waren. En de zgn collegianten vergaderden soms soms ook in de ruimte van de doopsgezinden. Wellicht heeft Spinoza dus in dit gebouw ooit een bijeenkomst van de collegianten bijgewoond. De relatie is behoorlijk indirect en heeft een hoog 'mogelijkheidsgehalte'.

Vlak daarbij wees onze gids op deze plaquette aan de gevel van de Universiteitsbibliotheek voor Menasse ben Israel (een andere plaquette eerde de graveur en cartograaf Joan Willemsz. Blaeu). Met deze locatie had Menasse ben Israel geen verband, dus ik nam aan dat hier aan het feit werd herinnerd dat hijzelf drukker en uitgever van boeken was. Zo'n plaquette zou ook ergens aan een universiteitsgebouw ter ere van Spinoza mogen worden aangebracht.

Hierna kregen we op de hoek Singel-Heiligeweg te horen dat hier ergens aan de Singel de Latijnse School van Franciscus van den Enden gevestigd was. Maar men weet niet te zeggen waar dat was. Wat zou het aardig zijn geweest als de gemeentelijke historische dienst hier nog wel de plek had kunnen aanwijzen - was er tenminste één huis waaraan men de ANWB een informatiebordje had kunnen laten bevestigen.

Vervolgens hielden we stil bij de ingang van het Rasphuis in de Heiligeweg, waar Spinoza´s vriend Adriaan Koerbagh na zijn veroordeling gevangen werd gezet. Jonathan Israel schrijft in zijn Radicale Verlichting dat Koerbagh hier overleed, maar dat gebeurde in 1669 elders in een tweede rasphuis, het Willige Rasphuis, waaraan ook een ziekenzaal verbonden was. Het is waarschijnlijk deze schandelijke veroordeling die Spinoza heeft aangezet om zijn Tractatus Theologico-politicus te schrijven en durven uitgeven - zij het anoniem.

We kregen ook uitleg dat in dit huis de Staalmeesters geschilderd zijn. Hoewel ook dit niets met Spinoza van doen had, vult het 't beeld aan van de tijd waarin hij leefde.

Hier stonden we dan op het eiland ooit genaamd Vloeienburg waar vroeger de joden huisvesting vonden (het was nooit een getto). Hier ergens, op de plek waar nu dit caférestaurant is, moet het huis gestaan hebben waar in 1632 Bento de Spinoza geboren werd. De hele buurt is afgebroken voor de Stopera, het Stadhuis en Operagebouw (Muziektheater).
Ook hier weer nergens enige aanduiding te vinden, zoals er wel marmerstenen in het plavuisel de omtrek aangeven van waar het joodse kindertehuis gestaan heeft.

Nadat we even wat gedronken hadden en naar het Rembrandthuis gekeken hadden (daar kregen we enige informatie over of Rembrandt daar nu wel of niet een portret van Menasse ben Israel gemaakt kan hebben), liepen we even ook de rustige oase van stilte in, het hofje achter het Pintohuis dat bewaard is gebleven, ondanks de sterke wens indertijd om daar in de Nieuwmarktbuurt alles af te breken voor de metro. Ook dit Pintohuis heeft niets met Spinoza, behalve dan - tóch een kleine relatie - dat hier Frank van Kreuningen (links met blauw vest), de oprichter en voorzitter van de Amsterdamse Spinozakring, cursussen over Spinoza geeft.

Vervolgens liepen we langs de Zuiderkerk. Deze in 1614 gebouwde kerk is de eerste nieuw gebouwde protestantse kerk in Amsterdam sinds de Reformatie, zo leerden we. Ook hier geen rechtstreekse relatie met Spinoza. Maar hier functioneerden wel predikanten, tegen wier politieke invloed hij zich in zijn Tractatus Theologico-politicus zo sterk heeft verzet.

Een heel fraaie zeer indirecte relatie vormde deze plek, de Agnietenkapel (´s zondags gesloten), waarvoor deze poort. Wat had Spinoza met het Athenaeum Illustre, dat begon in hetzelfde jaar waarin Spinoza geboren werd en waaraan de geleerden Vossius en Barlaeus verbonden waren? Niet direct iets met dit gebouw, maar deze Isaac Vossius*, ooit bevriend met Menasse ben Israel was dat ook met Spinoza. Theun de Vries noemt de classicus en filoloog Isaac Vossius 'een agnostische spotter'. Toen Spinoza van het gerucht gehoord had dat ene Helvetius lood in goud veranderd zou hebben, vroeg hij Vossius naar zijn mening. Die 'lachte daar hard om, ja toonde zich verbaasd dat ik hem naar zoiets onbenulligs vroeg', schreef Spinoza in zijn brief van 25 maart 1667 aan zijn vriend Jarig Jellis (brief 40). 

Sculptuur in natuursteen vervaardigd door Leendert Bolle (1879-1942), Vossius links, in 1932 door de regering aangeboden bij het 300 jarig bestaan van de Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam.

*) Correctie 1 juli 2008. Heden ontdek ik dat ik hierboven een vergissing maakte. Er waren in die tijd twee geleerden met de naam Vossius. Degene die verbonden was aan het Athenaeum Illustre was  Gerardus Johannes Vossius (1577-1649), klassiek filoloog en historicus. Later werd hij hoogleraar in Leiden en Groningen. Die schreef vlak voor de oprichting van het Athenaeum Illustre: 'Ik weet dat dit Gymnasium (= Athenaeum Illustre) nieuw is. Maar het Leidse was vijftig jaar geleden óók nieuw, en wat een groot sieraad is dat nu over de hele wereld! Misschien zal eens de roem van het Amsterdamse Gymnasium ook niet gering zijn. Daar vertrouw ik op, en daar ga ik vanuit. Voor mij zal het dan mooi zijn om de fundamenten van dat Gymnasium te hebben gelegd.’ (van hier).

De Vossius met wie Spinoza contact had was diens zoon - ook een beroemd filoloog - Isaäc Vossius (1618 - 1689).  

In de Warmoesstraat werden we gewezen op dit beeld van Vondel tegenover het geboortehuis van Coornhert dat nu in de steigers stond. Vondel heeft hier een poosje op een huis gepast... Met Spinoza heeft dit niets van doen, maar ze waren wel tijdgenoten en vooral is dit een aardige illustratie van hoe het ook kan als een stad met trots een inwoner wil herdenken.

Het eind van de wandeling die alles bij elkaar meer dan 3½ uur duurde, vond plaats hier bij deze huizen in de Dirk van Hasseltsteeg. Hier in één van deze fraai gerestaureerde huisjes moet zich de drukkerij bevonden hebben van de moedige drukker Jan Rieuwertsz, die zoveel werken van vrijdenkers op de markt bracht en ook de werken van Spinoza heeft gedrukt. Ook hier geen informatiebordje. Triest allemaal - die afwezigheid van informatie. 

Het was een interessante wandeling door het Amsterdam van de 17e eeuw, de eeuw ook van Spinoza, waarvan jammergenoeg nauwelijks nog iets te zien is, althans wat Spinoza aangaat. Steeds stonden we op plekken waar we het vooral van de verhalen en de verbeelding moesten hebben én van oude foto´s en gravures die nog iets laten zien van hoe het ooit was.

Van Frank van Kreuningen met wie ik na afloop op een gezellig  terrasje van de Haven Texel aan een gracht nader kennis maakte, hoorde ik dat het plan bestaat om deze wandeling, die Michel van Dijk ontwikkelde in samenwerking met Mee in Mokum, als een apart boekje uit te geven. Dat zou mooi zijn, want dan kun je met de afbeeldingen in dat boekje in de hand zien wat je had kunnen zien als niet alles afgebroken en veranderd was. 

En het is uiteraard te hopen dat het wat wordt met het voorgenomen monument voor Spinoza. Er wordt, zo vertelde hij, inmiddels hard aan gewerkt. Een kunstenaar is in opdracht al bezig met het maken van een beeld dat dan ergens in de omgeving van het gemeentehuis een plaats zal moeten vinden. Het wordt dus tóch een beeld, hoewel op de website van de Amsterdamse Spinozakring te lezen was, dat men iets anders voorstond dan een beeld, namelijk een interactief kunstwerk dat uitleg geeft over Spinoza.

Ik zou zeggen: kom op Amsterdam Topstad, ‘stad van Spinoza’ (Carolien Gehrels, Wethouder Kunst en Cultuur - hier), geef op een aantal plekken in de stad enige informatie over Spinoza.

Naschrift,
de eerlijkheid en behoefte aan volledigheid gebieden mij hieraan toe te voegen dat er gelukkig toch al lang één vorm van Spinoza-herdenking in Amsterdam bestaat, namelijk het Spinoza Lyceum aan de Peter van Anrooystraat. En bij dat lyceum is ook het tot nu toe enige aan Spinoza gewijde beeld in Amsterdam te vinden, te weten dit marmeren beeld van Hildo Krop (1960). Het staat té ver om opgenomen te worden in een Spinozawandeling.

Verder zijn er nog sporen van Spinoza´s familie te vinden op de joodse begraafplaats Beth Haim, de oudste joodse begraafplaats van Nederland, in Ouderkerk a/d Amstel. (Hier meer informatie)

En er is Hotel De Filosoof in de Anna van den Vondelstraat 6 met deze tekst van Spinoza:

       
[foto van hier] 

           
[Foto van hier] 

"De tekst zou zijn kracht beter tonen zonder dat getover met het lettertype," aldus VVD Stadsdeelwethouder Amsterdam Oud-West, Werner Toonk aan wiens website ik dit ontleen. Zit wel iets in, maar zo'n muur 'wil' ook een iets decoratieve uitstraling hebben.

Aanvulling 8 nov. 2008

Gezien dat een deel van de Spinozawandeling hier is opgenomen, waarbij over sommige bezienswaardigheden foto´s en bijschriften te zien zijn.

spinoza | 02-06-2008 | 12:08 | Link | Reacties (2)