Vrij worden in de gevangenis

Ik had eerder, op 23 oktober, een blog met en over de aankondiging dat humanistisch raadsman René de Boer op 1 november een lezing zou houden met een pleidooi voor meer Spinoza in het strafrecht. Ik mijmerde er wat over dat we niet anders kunnen doen dan ´alsof we vrij zijn´. Die zondag, 1 november, surfde ik langs de website van de Amerikaanse Spinoza-deskundige Charlie Huenemann die een blog had over Free will fictionalism. Ik schreef daarop een blog Doen ook spinozisten niet dagelijks alsof we een vrije wil hebben?

Ik vroeg René de Boer of hij iets kon laten weten over wat hij over dat onderwerp besproken had. Vandaag zond hij me een kort verslagje annex  beschouwing. Ik neem zijn tekst graag hierna op.

Tegenover het gemeentemuseum Den Haag is de Sierkan. Daar hield ik 1 november 2009 een lezing voor het Humanistisch Verbond regio Haaglanden over Spinoza en strafrecht. De aanleiding was een artikel dat ik geschreven heb over Spinoza en mijn werk als humanistisch raadsman in de gevangenis. Er waren veertig geïnteresseerde mensen. Hun achtergrond werd me niet geheel duidelijk. Spinoza kende iedereen wel, maar de Ethica hadden maar een paar mensen gelezen. De gehele lezing duurde een kleine twee uur. De tijd vloog voorbij. Ik hoop en vermoed dat vele mensen zich meer gaan verdiepen in de filosofie van Spinoza. Ik denk dat de inleiding van Miriam van Rijen het meeste aanspreekt en niet al te moeilijk is. Van de andere Nederlandse aanbevolen boeken vind ik die van Klever (Ethicom) de meest doorwrochte. En ook de biografie van Nadler en het door mij net gelezen boek van Gullar-Whur (interessant omdat zij ook wijst op de meer kwetsbare kanten van Spinoza, speculatief soms, maar ik kan wel iets met haar argumenten en suggesties).

Ik heb een paar casussen geschetst van mensen die ik in mijn praktijk spreek. Mijn bedoeling was juist om te laten zien dat mensen in al hun gedane wreedheden ook mensen blijven, dat wij ons met zijn verhaal/leven kunnen identificeren, als medemens. Terwijl het ook hoogst inzichtelijk wordt dat sommige mensen noodzakelijk een erg lange straf krijgen. In de tragedie van Medea wordt het voor mij wel duidelijk-invoelbaar waarom haar kinderen dood moesten. Dit is een kant die ik wilde laten zien van mijn praktijk: invoelbaarheid, gekoppeld aan het noodzakelijke zo gegaan zijn (hier zit ik, ik kon niet anders). Het is/was onvermijdelijk. Dit wordt toch vrij snel aanvaard. De situatie kan niet meer worden teruggedraaid.

Het grootste struikelblok is niet dat het verleden gedetermineerd is, maar dat de toekomst dit ook is, zou zijn (terwijl het een natuurlijk in het verlengde van het andere ligt). En daarin wordt wel iets van vrije wil, richting geven aan je leven, keuzes kunnen maken, verondersteld. De vrije wil (vrijheid) blijft een buitengewoon krachtige illusie. Het afserveren heeft vooralsnog weinig zin, juist omdat het zo'n krachtige emotie is - probeer het eerst maar eens te begrijpen (want als je weet waarom het noodzakelijk zo gebeurd is heb je er macht over of lijd je er minder onder).

De vrije wil houdt de mensen wel bezig: zie http://www.human.nl/?pg=nws&nwsid=4004
Ik denk ook dat Spinoza hard-deterministisch is zoals het tegenwoordig heet. Als er toch nog enige vrijheid wordt verondersteld wordt je compatibilist genoemd. Uit de wiki van vrije wil: Compatibilisten handhaven de mening dat het determinisme compatibel is met de vrije wil. Een gebruikelijke strategie van "klassieke compatibilisten", zoals Hobbes, is het beweren dat een persoon uit vrije wil handelt, wanneer deze persoon de handeling wilde en anders had kunnen handelen als hij dit besloten had. Hobbes schrijft een dergelijke compatibilistische vrijheid soms toe aan de persoon, en niet aan een of ander abstract begrip van de wil, bijvoorbeeld in zijn verklaring dat "geen enkele vrijheid kan worden afgeleid uit de wil, wens of voorkeur, alleen uit de vrijheid van de persoon; wat men opmaakt uit het gegeven dat hij niet stopt te doen wat hem is ingegeven door de wil, wens of voorkeur om te doen." "no liberty can be inferred to the will, desire, or inclination, but the liberty of the man; which consisteth in this, that he finds no stop, in doing what he has the will, desire, or inclination to do." Ter verduidelijking van deze cruciale stipulatie, schrijft David Hume, “this hypothetical liberty is universally allowed to belong to every one who is not a prisoner and in chains". En daar wringt het dus. Vrijheid is minder een probleem voor iemand buiten de gevangenis, zeker als je ook nog gewoon succes hebt.

Er zijn wel oproepen (‘hoe tot heil te komen’ beschrijvend) tot een mogelijk ander leven. Ik denk aan het kennen van hoe het gebeurd is (hoewel krachtig genoeg?: het goede kennen maar het verkeerde doen), maar ook de oproep tot het nadenken over regels en je die proberen in te prenten. Want het gaat over het goede en dat betekent het goede voor jezelf!

Ik heb met name verteld over mijn praktijk op micro-niveau. Op meso- of macroniveau kan het themanummer van Justitiële Verkenningen interessant zijn. Het hele themanummer is te downloaden:  http://www.wodc.nl/onderzoeksdatabase/jv200801-technologie-cognitie-en-justitie.aspx

En dan met name de artikelen 6 t/m 8
6 Controle, vrije wil en andere kletskoek -V.A.F. Lamme
7 Over biologie, technologie en strafrecht - Y. Buruma
8 Neurowetenschappen veranderen niets en alles aan het rechtssysteem - J. Greene en J. Cohen

Met het hierna volgend voorgelezen stuk besloot ik de lezing. Het publiek vond dit een mooi stuk en reageerde instemmend.

In de gevangenis wordt er veel geklaagd door gedetineerden over wat er allemaal niet goed is. Veel is van hen in de gevangenis afgenomen en haat en nijd onderling komt veelvuldig voor. Het bijkomende probleem is dat men niet zo snel gespannen situaties kan ontlopen. De verwijten betreffen vaak de ander en hoewel zij soms wel gelijk kunnen hebben, verandert dat natuurlijk niets aan hun situatie. Een aantal gedetineerden lijkt het klagen over anderen (rechter, reclassering, partner, de bewaarders, enz.) onwillekeurig ook te gebruiken om zichzelf meer als hulpeloos slachtoffer dan als dader te presenteren: kijk en luister eens naar wat mij wordt aangedaan! Niet alleen is zo'n negatieve emotie vervelend, maar zelfs slecht, want het tast iemands kracht tot eigenstandig en redelijk handelen aan. Hierover nadenken, eventueel in gesprek met een raadsman, kan adequate gedachten opleveren en daarmee een toename van mentale kracht. In de gevangenis worden van mensen dus heel wat mogelijkheden ontnomen maar deze zijn zeker niet helemaal weg. De wel te benutten kansen zien én gebruiken vormt de grote opgave. Hierbij geldt: hoe sterker de persoonlijkheid, hoe minder invloed de externe situatie kan hebben. Maar sommige gedetineerden kunnen niet accepteren dat ze vast zitten of kunnen daar geen redelijke verklaring voor geven. Die mensen komen slechter uit de gevangenis. Opgekropte haat, kwelling en woede, afkeer van alle autoriteit en voor de samenleving die hen dit allemaal aandeed, wordt dan de externe voedingsbron om met de criminele leven door te gaan. Wat kunnen zij immers anders doen? Niets! De stereotypering van de crimineel gemunt door de samenleving wordt hun nieuwe identiteit. Die identiteit is dan eigenlijk een opgedrongen identiteit, waartegen zij niet genoeg eigen kracht hebben.

Vrijheid is niet het ontsnappen aan de wetten van de natuur. Daar is immers geen ontsnappen aan; mensen kunnen niet doen wat ze niet kunnen doen; ze kunnen alleen handelen te midden van anderen en volgens de wetten van hun eigen natuur. Dat is ook de waarheid van het determinisme. Vrijheid kan wel degelijk tot stand komen als een vorm van handelen volgens onze eigen natuur: ons radicale redelijke eigenbelang. Dat betekent enerzijds dat we enorm afhankelijk zijn van de ons omringende natuur, maar tegelijk ook bekwaam zijn in en door onze actieve emoties, een gemoedsrust te vinden die heilzaam en krachtig is. Wat er ook gaat gebeuren, we lijden er dan niet niet meer onder.

De processen die nu in de politiek en het strafrecht spelen, de roep om strenger en harder straffen, heb ik niet in de hand: ook die gaan noodzakelijk zoals ze gaan. Ik zou er alleen voor willen pleiten dat de mogelijkheid behouden blijft om in een vrije ruimte als mens met een medemens in gesprek te kunnen gaan over wat er onvermijdelijk is gebeurd en wat de inhoud van het werkelijk goede leven is. Een zoektocht. In de gevangenis houdt de vrijheid op, maar kan tegelijkertijd de echte of ware vrijheid ook beginnen! Spinoza zelf heeft zijn Ethica vooral geschreven om de mens dit levensdoel voor ogen te stellen. De mens kan zichzelf zijn en worden en niet passief zijn begeerten volgen, maar actief zijn vermogens versterken en tot het inzicht van de noodzakelijke samenhang van de wereld komen, want 'vrij' is diegene die volgens eigen noodzaak bestaat. Het loon van de deugd is niet het ´toekomstige´ geluk, want de deugd is zijn eigen loon ('Premium virtutis est ipsa virtus', Ethica, deel vijf, stelling 42). En hoe moeilijk dat ook in de praktijk te brengen is: het goede leven kan wel degelijk in de gevangenis beginnen.

spinoza | 04-11-2009 | 17:33 | Link | Reacties (0)