Welke plaats bezet Spinoza in de kritisch-wetenschappelijke Bijbelstudie?
Daar ik voor de Spinoza Kring Limburg komende maand het 7e hoofdstuk van de TTP, waarin Spinoza zijn methode van Bijbelexegese beschrijft, zal behandelen, was ik geïnteresseerd in de doorwerking van zijn aanpak op de latere zgn. kritisch-wetenschappelijke Bijbelstudie: Hoe was de receptie van Spinoza´s Bijbelkritiek?
%2c_Spinoza_TTP.jpg_%3bfilename_%3dUTF-8%27%27Otfried_H%25C3%25B6ffe_(ed.)%252C_Spinoza_TTP.jpg)
Otfried Höffe, onder wiens
redactie verscheen Spinoza: Theologisch-politischer Traktat [Berlin:
Akademie Verlag, De Gruyter, 2014] schreef in het slothoofdstuk, “Ausblick:
Eine vorläufige Einschätzung”:
“Einige Spinoza-Freunde sehen im Traktat die „Geburtsurkunde
der historisch-kritischen Bibelwissenschaft" (Gawlick 1976, XXV). Damit
überschätzen sie dessen Innovation, denn unter den Philosophen darf man Hobbes
mit seinem Leviathan, auch mit De cive nicht vergessen. Zudem gibt es
eine ältere, nicht von Philosophen unternommene Schriftkritik. Ohne Zweifel
aber gehört der Theologisch politische
Trakte zu den frühen, überdies bedeutsamen Beiträgen der
historisch-kritischen Bibelwissenschaft. Und fraglos bewundernswert ist, wie
gründlich und in der Regel umsichtig Spinoza seine Vorschläge und deren Argumente
entwickelt, obwohl er bloß auf wenige der bald darauf selbstverständlichen
Hilfsmittel zurückgreifen kann.
Spinozas Überlegungen teilen allerdings das Schicksal aller historisch-kritischen Wissenschaften: Sobald neues Material auftaucht oder sich die Methoden verfeinern, gelegentlich aber auch nur wegen eines zweiten, umsichtigeren Blicks sind viele Aussagen sachlich überholt, heute daher nur noch von wissenschaftsgeschichtlicher Bedeutung. Dieser Umstand ist ambivalent. Er zeigt nämlich, wie stark die Entwicklunt mancher Wissenschaft, zumal deren Anfänge, von Philosophen mitgeprägt sie sich dann aber davon löst. Auch muß man sich fragen, warum ein Philosoph. hier Spinoza sich so stark auf nicht genuin philosophische, vielmehr einzelwissenschaftliche Aufgaben einläßt.” [p. 249]
In zekere zin een klassieker in dit veld is intussen de dissertatie van
Travis L. Frampton, Spinoza
and the Rise of Historical Criticism of the Bible. Bloomsbury Publishing, 2007 – books.google
Het persbericht over de promotie die 12 nov. 2004 aan de
Erasmus Universiteit Rotterdam plaats had: “Spinoza heeft zijn faam als
aanstichter van de vroege Verlichting onder andere te danken aan zijn
vernieuwende bijdrage op het gebied van de bijbelkritiek. Door de bijbel ten
principale als een historische, door mensen geschreven tekst op te vatten is de
godsdienstwetenschap fundamenteel nieuwe wegen ingeslagen. Heeft dat nog wel
met geloof te maken? De Amerikaanse theoloog/filosoof Travis Frampton geeft in
zijn dissertatie Spinoza, Religious Heterodoxy, and the Rise of Historical
Criticism of the Bible een verrassend antwoord op deze vraag. [..] Benedictus
de Spinoza heeft ontegenzeggelijk de mystiek van de openbaring doorbroken door
het document van die openbaring – de bijbel – als een menselijk maaksel voor te
stellen. In het verlengde daarvan heeft men hem ook toegeschreven de godsdienst
als zodanig te ondermijnen; voor gelovigen een verwijt, voor anderen een deugd.
Toch ziet eenieder dat Spinoza, vooral na in 1656 uit de Joodse gemeente in
Amsterdam te zijn verbannen, zijn vrienden vooral in gelovige kring vond. Onder
doopsgezinden, collegianten en andere ‘christenen zonder kerk’ was rationele
bijbelkritiek thema van discussie, door hen werden zijn manuscripten, brieven
en geschriften bestudeerd, met hen was hij in discussie. Ook bestreed Spinoza
de opvatting van sommigen dat de filosofie de plaats van de godsdienst zou moeten
innemen.
Dat toch het beeld van de
ongodsdienstige Spinoza heeft kunnen ontstaan, is vooral het gevolg van de
‘eerste biografie’ die Lucas van hem schreef. Daarom heeft Travis Frampton die
biografie – “La vie de Monsieur Benoit de Spinoza” – aan een grondig onderzoek
onderworpen. Twee dingen maakt hij aannemelijk: deze biografie is in de 18e
eeuw geschreven en hij presenteert een geïdealiseerde Spinoza. Ten onrechte
heeft men tot dusverre aangenomen dat Lucas de gegevens voor zijn biografie uit
de eerste hand heeft verzameld. Kijkt men goed dat blijkt Lucas de retorische
strategie van de bijbel zelf te volgen, met name die van de evangeliën. Spinoza
wordt als een verlosser voorgesteld.
Met deze dubbele kritiek op de
overlevering legt de promovendus de basis voor zijn verbeterde interpretatie
van Spinoza’s bedoelingen als bijbelcriticus: het was geen aanval op de
godsdienst maar een zuivering, heterodox maar niet ongodsdienstig.
Dit jaar zal naar verwachting verschijnen
Dirk van Miert, Jetze Touber, Piet Steenbakkers & Henk
Nellen, Scriptural Authority and Biblical
Criticism in the Dutch Golden Age - God’s Word Questioned. (400 p.).
Oxford: Oxford University Press, 2017
Dit werk verschijnt als onderdeel van het door NWO
gesubsidieerde project Biblical Criticism and Secularization in the Seventeenth
Century. Van 30 augustus tot 1 september 2012 vond te Utrecht de internationale
conferentie God’s word questioned
plaats over de veranderingen in de status van de Bijbel in de zeventiende eeuw.
In die tijd kwam door vernieuwend tekstkritisch en historisch onderzoek de
traditionele visie op de Bijbel op losse schroeven te staan. Van een door God
woordelijk geïnspireerde gids voor het heil degradeerde het boek, althans in de
ogen van een intellectuele elite, tot een nogal losse samenstelling van een
aantal bronnen over de geschiedenis van het Joodse volk. Dit centrale thema
werd op de conferentie door experts uit binnen- en buitenland uitgewerkt in 21
lezingen die ook buiten de sessies tot een geanimeerde gedachtewisseling leidden.
De conferentie trok een (internationaal) publiek van ongeveer 60 toehoorders.
Op vrijdagavond 31 augustus hielden Anthony Grafton en Jonathan Israel, twee
gezaghebbende historici, bovendien lezingen voor een algemenere kring van meer
dan 200 belangstellenden in de Tinbergenzaal in het Trippenhuis te Amsterdam.
De conferentie werd georganiseerd door Dirk van Miert en Henk Nellen (Huygens
ING) en Piet Steenbakkers en Jetze Touber (Descartes Centrum). [Uit het Jaarverslag
2012 van het Huygens Instituut]
Achtergrond van dit project is te vinden in het hoofdstuk
van
Piet Steenbakkers, ”Spinoza in the History of Biblical
Scholarship,” In: Rens Bod, Jaap Maat, Thijs Weststeijn, The Making of the Humanities: Early modern Europe. Amsterdam
University Press, 2010, p. 313 – 325. Het hoofdstuk laat zich in z'n geheel
lezen bij books.google. Daaruit enige grepen:
The topic of Spinoza's contribution to biblical criticism is
a fascinating one, on account of at least two factors: the unparalleled status
of the Bible in Western civilization, and the part allegedly played by Spinoza
in the dramatic decline of that status. The Dutch philosopher is often referred
to as a pioneer in textual criticism of the Bible, but much research remains to
be done: what exactly was his contribution, how original was it, how does it
relate to rhe 'sacred philology' that preceded it?
[...]
It is nowadays fairly common to consider Spinoza's critical
analysis of the Bible in the Tractatus tbeologico-politicus
a landmark in the history of biblical textual criticism! Though much in
chapters 7 (on the exegetical method) to 13 (conclusion: the Bible does not
reach philosophy but obedience) is far too technical and too detailed for many
if not most present-day readers, there can be no doubt that Spinoza himself saw
his reading of the Bible as essential to the project of the Tractatus theologico-politicus. As the
correspondence shows, Spinoza remained an avid reader of Scripture throughout
his life." That his interest was not strictly 'philosophical' but had strong
philological and linguistic penchants, too, is clear not only from the sustained
and meticulous analysis Spinoza offers in chapters 7-13, but also from his
endeavour to write a Hebrew grammar, the
Compendium grammatices linguae Hebraeae, published in 1677 as part of
Spinoza's Opera postbunta. It remained unfinished, and we have no in-dications
as to the date or purpose of its composition, but there is a manifest
connection with Spinoza's treatment of the Hebrew language in the Tractatus
tbeologico-politicus. [p. 316]
[…]
So what about Spinoza's place in the history of Bible
scholarship? However innovative, nay revolutionary, his analysis of the Bible
in the Tractatus theologico-politicus
may have been, it is obvious that he did not start from scratch. For one thing,
Spinoza's approach to matters of textual criticism is to be understood within
the framework of humanist scholarship, and it is firmly grounded in the
tradition of Lorenzo Valla and Desiderius Erasmus: the Bible is a text, and it
should be handled with the same tools as classical texts. In a highly
suggestive chapter captioned 'The Overthrow of Humanist Criticism’, Jonathan
Israel argues that it was precisely 'Spinoza's principal innovation and
strength as a text critic’ that he did not stick to traditional humanist
philology, but uncompromisingly anchored his text criticism in his metaphysics.
That was what put textual criticism on a par with the scientific revolution of
the period. In that context, Israel quotes Spinoza's equation of the methods of
interpreting Scripture and of interpreting nature (Tractatus theologico-politicus, chapter 7), and then continues:
This was merely one of many
different manifestations in the late seventeenth- and early eighteenth-century
West in the field of scholarship of the prior 'revolution in philosophy rooted
in Descartes and Hobbes and then carried further by Spinoza, Bayle, and many
others, changes that transformed text criticism, and hence the foundations of
all scholarly erudition, and, for the first time, made hermeneutics a
fundamental aspect of philosophy itself.
Scott Hahn & Benjamin Wiker, Politicizing the Bible: The Roots of Historical Criticism and the
Secularization of Scripture, 1300-1700. Crossroad Publishing Company, 2013
[Amazon].
Review by Dr. Leroy Huizenga 2-9-2014: The Roots of the
Political Use and Abuse of the Bible
Uitgebreid komt Spinoza aan bod; het is echter vooral een Rooms-katholieke
studie, waarin kritiek op Spinoza wordt gegeven.
Scott Hahn and Benjamin Wiker’s Politicizing The Bible: The
Roots of Historical Criticism and the Secularization of Scripture 1300 -1700
masterfully supplies precisely this need for deep historical analysis of the
genesis and growth of historical-criticism. Indeed, the work is magisterial in
its contribution to this effort in at least two ways. In the first place
Politicizing the Bible explores the deep roots of historical criticism by
drawing attention to the political and philosophical movements which pre-dated
and pre-figured the full flowering of historical-critical studies in the
eighteenth and nineteenth centuries. Hahn and Wiker’s work plows the
intellectual and political fields of the four centuries prior to this
flowering, and therefore stops where many surveys of the historical critical
method begin. Secondly, Politicizing the Bible is not only a history of
persons, places and events; but more importantly for the subject at hand it is
a history of ideas. Its great value derives principally from its profound
exposition and clarification of those seminal philosophical and ideological
streams that converged historically to constitute and define the contours of
academic biblical criticism as we receive it today.4
I. Spinoza’s Philosophic and Methodical Contributions to
Historical Criticism [cf.]
Jeffrey L. Morrow, Three
Skeptics and the Bible: La Peyrere, Hobbes, Spinoza, and the Reception of
Modern Biblical Criticism. Wipf and Stock Publishers, 2016 – TOC &
Introduction [PDF} - books.google
Chapter 4 The Biblical Criticism of Baruch Spinoza in
Context.
Uit de Introduction: “In the fourth chapter, “The Biblical
Criticism of Baruch Spinoza in Context,” I consider Baruch Spinoza’s
foundational methodological arguments which furthered the modern biblical
critical project. Spinoza has had a lasting impact on the field of biblical
studies In particular, Spinoza’s Tractatus
Theologico-Politicus (1670) lays down an elaborate historical hermeneutic
as a blueprint for the development of a scientific biblical criticism, the core
assumptions of which are now a commonplace in biblical studies.
The context for Spinoza’s writing, however, was the
political turmoil of the Dutch Republic and especially the Thirty Years’ War,
which ended just over twenty years prior to the publication of his Tractatus
Theologico-Politicus. He sought to undermine traditional theological
interpretations as found in Catholic, Calvinist, and Jewish traditions, in
order to declaw religious institutions of wielding any authority in the secular
realm. His method was ultimately at the service of creating a freedom to
philosophize.
Spinoza was banned from the Jewish community in Amsterdam,
and then he became one of the most important philosophical figures of his time.
Jonathan Israel’s works have shown Spinoza’s pivotal role in the later European
Enlightenment. Eventually, Spinoza laid down the foundational guidelines that
would be followed by over three centuries of modern biblical critics, in his
famous political work, Tractatus Theologico-Politicus, which implicitly
supported a particular strain of democratic politics. Spinoza knew of both La
Peyrère’s and Hobbes’s works, copies of both are still preserved in his library
to this day; and the Latin edition of Leviathan was available before Spinoza
published his own work. The role of secular history which remained more
implicit in La Peyrère and Hobbes, became a focal point in Spinoza’s arguments
for what a scientific biblical criticism should look like. Furthermore, Spinoza
adopted, expanded, and solidified La Peyrère’s and Hobbes’s historical and
textual arguments against the Mosaic authorship of the Pentateuch. This was a
source critical conclusion that became the bedrock of many of the eighteenth
century’s critical projects and a main focus of nineteenth century criticism.
F. David Farnell, Edward D. Andrews, Thomas Howe, Thomas
Marshall, Dianna Newman, Benjamin Coca, BASICS
OF BIBLICAL CRITICISM. Helpful or Harmful? [Second Edition]. Christian
Publishing House, 2016 [first edition, 2012] – books.google - Spinoza vanaf p. 197 [gaat uitvoerig in op Frampton]
Ik noteer hier nog de studie van
Antonella Del Prete, La Bible en question, ou comment réfuter Spinoza en défendant Descartes: Lambert van Velthuysen, in Institut d'Histoire de la Réformation, Bulletin annuel (XXXVI), 2014-2015, pp. 37-48 [academia.edu]
