"Word wie je bent" – is dat van Spinoza?
Gisteren wees ik in een blog op een boekje over Spinoza, dat als ondertitel draagt (in het
Italiaans dan): “Zijn wie we zijn en worden wie we in staat zijn te worden
is het enige doel van het leven.” Dat zou Spinoza zo ongeveer samenvatten?
Rob van der Hoeden wees mij er van de week op dat in een al wat ouder interview (uit 2005) van Albert de Booij met Jan Foudraine de volgende passage te vinden is waarin Foudraine enig commentaar geeft op een uitspraak die van Spinoza zou zijn.
[Albert de Booij:] Spinoza zegt: “Word wat je bent. Hoe beschouwt u deze uitdrukking?”
[Jan Foudraine:] “Uiteraard kan deze uitspraak niet juist zijn. Worden – en dus ook zoeken – verhindert, blokkeert juist, dat je bent wat je bent. Worden is nog deel van de hoop en van de tijdstroom. Daarom kun je nooit ‘worden wat je bent’. Want, zoals ik het net heb gezegd, worden is in tijd en daarmee deel van het gordijn. Met dit Ontwaken wordt een fase ingeluid – soms zijn er etappes – die kan voeren tot een ultieme realisatie. Dat laatste noemen we Bevrijding. Vaak is er gedurende lange tijd nog een alterneren tussen, zoals weleens wordt gezegd, ‘me-ing’ en ‘be-ing’. De kramp van het ik-bewustzijn herstelt zich dus weer, er is een terugtrekken uit die tijdloze oceaan van het lichtloze Licht dat daarnet ‘awareness’ werd genoemd en dan is er weer het terugvloeien van die ik-druppel in de oceaan. Totdat de ik-kramp zich definitief en totaal oplost.” [PDF]
De tekst van Jan Foudraine vind ik niet iets om hier op in te gaan; alleen vind ik wel grappig vast te stellen dat hij meteen aanneemt dat De Booij Spinoza wel goed geciteerd zal hebben. Maar deed Albert de Booij, oprichter en DGA van Speakers Academy®, dat? Hij lijkt wel graag voor een kenner van Spinoza door te willen gaan. Zo zegt hij ergens: “Ik geloof niet in de vrije wil. Voor Spinoza is alles strikt gedetermineerd en Schopenhauer stelde al: een mens kan doen wat hij wil, maar hij kan niet wíllen wat hij wil.” En in datzelfde interview: “Intuïtie bedriegt nooit, zei Spinoza al.” [Cf.] En hier dus “Word wat je bent - hoeveel heeft dat met Spinoza van doen? In ieder geval is die uitspraak letterlijk nergens bij Spinoza te vinden.
Werde der, der du bist
Het mag bekend zijn dat Nietzsche deze uitspraak meermalen deed: aan het eind
van het derde boek van Die fröhliche
Wissenschaft, Aphorismus 270 (“Du sollst der werden, der du bist”); in z’n
autobiografische terugblik op z’n leven en vooral z’n werk, Ecce homo, dat de ondertitel draagt: “Wie
man wird, was man ist.” Die uitspraak gaat terug op een Pythische Ode van
Pindarus die Nietzsche al in vroeger werk had geciteerd, n.l. in Menschliches, Allzumenschliches, Fünftes
Hauptstück, Aphorismus 263, en de al genoemde Die fröhliche Wissenschaft.
Bij Spinoza zal men, zoals gezegd, een aldus verwoorde uitspraak nergens vinden. Maar de gedachte? Is die ook afwezig? Als de kern van de uitspraak is, wordt zo dat je meer handelt vanuit jezelf, vanuit je eigen essentie, en minder bepaald door je omgeving, dan is er veel van Spinoza’s gedachtegoed in aan te treffen. Het gaat Spinoza in z’n Ethica ergens om: echt niet alleen maar dat we ons bestaan handhaven, zoals sommigen menen. Om los te komen van de slavernij van de hartstochten en tot vrijheid te komen (volgens velen); om wijs te worden en naar de voorschriften der rede te handelen, en vooral volgens sommigen: om te begrijpen! Om onze werkelijke situatie te doorzien.
Graag wijs ik belangstellenden – ik wees er al eerder op – op het zeer fraaie, helder geschreven en dus goed leesbare stuk van Brandon Look, “’Becoming Who One Is” in Spinoza and Nietzsche’ (2009 - PDF). Met grote kennis van Spinoza’s filosofie en het werk van Nietzsche, vergelijkt hij waarin beiden met elkaar overeen komen (in best veel) en waarin ze verschillen. Het is een zeer lezenswaardig stuk. Ik citeer daaruit één passage, waarin hij kritisch ingaat op Yirmiyahu Yovel, Spinoza and Other Heretics, vol. 2 The Adventures of Immanence (Princeton, NJ: Princeton University Press, 1992), waarin een hoofdstuk over Nietzsche en Spinoza.
“There is, I should here like to suggest, a further commonality between Spinoza and Nietzsche that bears on the issue of “becoming who one is” and that has not been acknowledged in the literature. In his discussion of Spinoza and Nietzsche, Yovel points to the ideas of amor fati and amor dei intellectualis, claiming that the differences between Spinoza and Nietzsche are here manifest: amor fati showing the “fundamental dissonance” between the individual and the world, and amor dei their “consonant agreement and semimystical identification.” But, on the contrary, I hold these two forms of love to be similar in both thinkers and to support the general idea of “becoming who one is” that I am arguing for in this paper. Consider what Nietzsche says in Ecce Homo: “My formula for greatness in a human being is amor fati: that one wants nothing to be different, not forward, not backward, not in all eternity. Not merely bear what is necessary, still less conceal it – all idealism is mendaciousness in the face of what is necessary – but love it.” If it is the case that “becoming who one is” is the ability and willingness to take responsibility for who one has become, then presumably one would not want to have anything different; one should want to change nothing in the past or present. Moreover, while there is certainly a distinction of the sort suggested by Yovel, I should like to suggest that the amor dei intellectualis is a result of amor fati, of a recognition of a kind of dissonance between individual and world. In EIVp4 Spinoza claims, “It is impossible that a man should not be a part of Nature, and that be should be able to undergo no changes except those which can be understood through his own nature alone, and of which he is the adequate cause.” How does the claim that man is essentially part of nature relate to the idea that there is a dissonance between individual and world? Spinoza’s claim is simply that because man is part of nature, he cannot but be affected sometimes by things of which he is not the adequate cause, by things that are, as it were, outside of him. In Part V, we come to see that blessedness is the knowledge of how one is part of nature and how who one is has been determined by things of which one was not the adequate cause. In short, for Spinoza we come to love God in part because we recognize our place within the world and our determined nature within this world. And ultimately, amor fati is a consequence of Nietzsche’s belief in eternal return, just as amor dei intellectualis is a consequence of Spinoza’s belief that we are simply part of nature.” [p. 8-9, zonder verwijzingen]
Tenslotte wijs ik ook nog op een andere interessante tekst, n.l. van Robert Mailhammer, „Werde der, der du bist!“ - Die Figur des Zarathustra in Friedrich Nietzsches Dionysos- Dithyramben [PDF] Het mondt uit in de vaststelling dat de ware leer van Nietzsche is: „werde der, der du bist und lebe!“. Ik geef deze link vooral ook daar de Hongaarse prof. Endre Kiss al eens met de hypothese kwam dat Spinoza model zou hebben gestaan voor Zarathustra [cf. blog].
