Lodewijk Meijer waarschijnlijk een der eerste blokfluitspelers van Der Fluyten Lust-hof
Naar aanleiding van het blog over de boekpresentatie van Spinoza's 'Korte Verhandeling' die een week geleden in Deventer plaats had, waarbij Anke de Bruin op fluit tweemaal een stuk uit ‘Der Fluyten Lust-hof’ van Jr. Jacob van Eyck uitvoerde, ontving ik van Anton Bossers, regelmatig bezoeker van dit weblog, de informatie dat de jonge Lodewijk Meijer (1629-1681), zoals bekend goede vriend van Spinoza, Der Fluyten Lust-hof als een der eerste blokfluitspelers moet hebben uitgevoerd. [Zie hier meer informatie]
Zouden de organisatoren van de presentatie geweten hebben, naast dat Jacob van Eyck (1589/90 – 1657) in de zeventiende eeuw leefde, hoe dicht ze met de uitvoering van deze muziek in de buurt van Spinoza kwamen?
Bibliotheken van Nederland: dit dóe je toch niet!
Dit plaatje kreeg ik door. Iemand had deze Ethica-vertaling van dr. Willem Meijer op een rommelmarkt op de kop getikt: door een bibliotheek afgeschreven en verwijderd. Bibliotheken ruimen boeken uit de schappen om plaats te maken en kijken daarbij o.a. naar de frequentie waarin een boek werd geleend. Maar sommige boeken ruim je toch niet, als goed gevormde en verstandige bibliothecaris?
Blik op de boekpresentatie van Spinoza's 'Korte Verhandeling'
Vorige week vrijdag 23 maart 2012 vond in het Etty Hillesum Centrum te Deventer de presentatie plaats van de hertaling die Rinus Koops maakte van Spinoza's Korte Verhandeling van God, de mens en zijn welstand, die bij Uitgeverij Parthenon in een parallelle uitgave van oud- en hedendaags Nederlands werd uitgegeven [zie de aankondiging, laatstelijk in dit blog].
Ik was niet in de gelegenheid daarbij aanwezig te zijn, maar ontving foto's alsmede de gehouden toespraken, zodat ik in dit blog een verslagje kan geven. Duidelijk is te zien dat de initiatiefnemers heel goed weten hoe je een zinnige en fraaie bijeenkomst belegt én in fraaie foto's vastlegt. Ik laat dat in dit blog graag zien.
De bijeenkomst vond plaats in het Etty Hillesum Centrum, tegenwoordig een cultureel centrum in wat voorheen een synagoge was.
Martin Buber (1878 – 1965) Ambivalent t.a.v. Spinoza [3]
Buber besluit dat ons een derde attribuut bekend moet zijn: persoon-zijn!
Dit wordt het laatste blog, in vervolg op de blogs van 27 en 28 maart, over Buber en zijn ambivalente houding tegenover Spinoza. In de vorige blogs lag het accent op de periode 1927-1933. Dat Spinoza hem blééf bezig houden, en hij zijn polemiek met onze 17e eeuwse filosoof voortzette, bleek uit een latere publicatie. Aan de heruitgave in 1957 van zijn oorspronkelijk uit 1923 daterende Ich und Du, dat wel als zijn hoofdwerk wordt beschouwd, voegde hij een Nawoord toe waarin hij bijna aan het eind stelt dat we (c.f. de Nederlandse vertaling) naast 'geest-achtigheid' (denken) en 'natuur-achtigheid' (uitgebreidheid), een derde goddelijk attribuut dienen te (er)kennen, n.l. dat van 'persoon-achtigheid', dat immers een vereiste is voor een echte Ik-Jij-relatie.
Ik citeer de hele passage uit de Engelse 2e herdruk [Continuum International Publishing Group, 2004]:
Lees verder...De Tijd en de Gelegenheid...
Even melden: deze week verscheen dit wellicht nieuwsgierig makende boek van
Vittorio Morfino, Le Temps et l’Occasion, La rencontre Spinoza-Machiavel, Classiques Garnier, collection "Les Anciens et les Modernes – Études de philosophie", 2012. EAN13 : 9782812403750.
De uitgever belooft dat dit boek Spinoza’s ‘ontmoeting’ met Machiavelli beschrijft vanuit de materiële sporen die hij naliet: de analyse van zijn bibliotheek aan de hand van de grote politieke teksten tot aan de constructie van zijn metafysica; deze ontmoeting kan worden getraceerd tot in de meervoudige effecten waarop het lezen van Spinoza’s onherleidbare filosofie een uitzicht biedt, n.l. op twee belangrijke ontwikkelingen van het spinozisme in de moderniteit: de geschiedenisfilosofie en het nihilisme
Vraagje: die invloed op het ontstaan van het nihilisme... zou Spinoza zich daarin herkennen? Zou de toeschrijving van dat effect aan zijn filosofie wat hem betreft niet contre coeur zijn?
In 2010 verscheen van Vittorio Morfino: Le temps de la multitude [cf dit blog en de reactie daarop van Wim Klever]
Aanvulling 22 november 2012
op La Vie des Idées verscheen 07-11-een recensie van dit werk door Gérard Bras [aldaar]
Hij maakt duidelijk dat het Morfino er niet om ging een historische filosofie te bieden, maar om te laten zien hoe Spinoza tezamen gelezen met Machiavelli, conceptuele instrumenten aanreikt om de hedendaagse politiek te begrijpen en een politiek te denken zonder vermenging met enige vorm van theologie of utopie. Om een stabiele samenleving te krijgen hebben we niets aan een utopie, integendeel hebben we juist een theorie van het conflict nodig – vanuit een besef dat, zoals alle eindige dingen, ook de staat altijd in een staat van onzekerheid verkeert. Duurzaamheid is wat altijd weer zal dreigen op instorten te staan. Een rationeel beleid houdt daarmee steeds rekening. De utopische verleiding van eeuwige vrede moeten we weerstaan.
Martin Buber (1878 – 1965) Ambivalent t.a.v. Spinoza [2]
[
Vervolg op blog van gisteren]
Dat Buber een nogal ambivalente (maar uiteindelijk toch afwijzende) houding tegenover Spinoza had, blijkt uit diverse van zijn publicaties. Buber heeft zich in zijn loopbaan meermalen met Spinoza bezig gehouden. Hij kon waardering opbrengen voor de kritische bijdragen die Spinoza leverde, m.n. wat betreft het bekritiseren van onwetendheid en superstitie in religieuze instellingen en het bevrijden van de menselijke geest daarvan. Maar de toewending tot louter de rede, maakte hem in de ogen van Buber, blind voor de overgeleverde wijsheid die in de Bijbel te vinden is. Wat m.i. weer niet echt klopt met de wijsheid die Spinoza in de TTP aan die Bijbel toekent, maar zo zag Buber het.
Buber is een fraai voorbeeld van hoe vanuit twee totaal verschillende discoursen nauwelijks of geen wederzijds begrip mogelijk is, zelfs niet voor een filosoof als Buber die van het dialogische de kern van zijn filosofie maakte.
In 1927 schreef Martin Buber het essay, "Spinoza, Sabbatai Zwi und der Baalschem", dat hij later opnam in zijn Deutung des Chassidismus: Drei Versuche [Berlin: Schocken, 1935. - 93 pp.]Vervolgens verscheen van hem “Der Chassidismus als Antwort auf Spinoza.” [In: Jüdische Rundschau 37, n. 93 (1932), 452] en een jaar later verscheen in Siegfried Hessing (Hsg.] Spinoza-Festschrift: Zum 300. Geburtstage Benedict Spinozas (1632-1932) [Heidelberg: Winter, 1933: 8-14.] van de hand van Buber: “Spinoza und die chassidische Botschaft.”
Lees verder...Martin Buber (1878 – 1965) Ambivalent t.a.v. Spinoza [1]
Ooit, medio tachtiger jaren van de vorige eeuw, toen ik nog nauwelijks van Spinoza had gehoord en een burn out had tegen een depressie aan, was een van de boeken die ik met interesse las, Chassidische vertellingen van de joodse godsdienstfilosoof Martin Buber, waarvan een vertaling was verschenen bij Servire, een uitgever die ik overigens - ook toen - nogal wantrouw vanwege het hoge percentage uitgave met nogal zweefgehalte (teveel Deepak Chopra e.a.). Ik heb het echter altijd wel een verrijking gevonden dat ik aldus iets over de Baal Sjem Tov en het ontstaan van het chassidisme te weten kwam.
Bij een heruitgave vorig jaar bij Bijleveld van weer een ander werk, De vertellingen van rabbi Nachman, schreef Gert J. Peelen vorig jaar in de Volkskrant: “Nachman wilde met deze sprookjes 'de naakte abstractie van zijn leringen kleden'. De rabbi zag met lede ogen aan hoe het intuïtieve besef van de 'oereenheid' van de wereld en het geloof in Gods directe aanwezigheid daarin, teloorging. Als hoofdschuldige voor dat laatste wijst Buber overigens de Hollandse wijsgeer Spinoza aan: hij was 'een catastrofe voor het jodendom'. (cf hier)
Voor volgende maand, maand immers van de ziel, heeft Bijleveld van Martin Buber op de rol: Wijsheid en bezieling. Hoogtepunten uit de mystieke wereldliteratuur. Daarover schrijft de uitgever: “Martin Buber (1878-1965) geldt als een der belangrijkste denkers en godsdienstfilosofen van de moderne tijd. Zijn hoofdwerk Ik en jij wordt algemeen gezien als een hoogtepunt van eigentijdse mystiek. Zijn immense kennis van de spirituele geschriften en mystieke literatuur verzamelde Buber in Wijsheid & bezieling, een bloemlezing van de diepzinnige en soms extatische belijdenissen van de eeuwige menselijke zoektocht naar werkelijke bezinning.”
Over Buber en zijn enigszins ambivalente houding tegenover Spinoza moest ik nog altijd eens met een blog komen. Dit wordt dan de aanleiding. En het worden er meteen twee.
Lees verder...Spinozahuis kan weer tegen een stootje...
... aldus het Leidsch Dagblad gisteren op de website.
Heeft er toch een krant aandacht besteed aan de heropening. De krant vondt het niet de moeite om een fotograaf opdracht te geven en plaatste een foto uit het archief bij het bericht.
RIJNSBURG - De gemiddelde leeftijd in Rijnsburg loopt zaterdagochtend plotseling op. Dat ligt niet aan de geleerde Robbert Dijkgraaf, die met een kort en gloedvol betoog het opgeknapte Spinozahuis heropent. Maar zijn publiek is aanzienlijk ouder.
,,Wat is het hier mooi geworden’’, roept de ene na de bezoeker Theo van der Werf toe. De Voorschotenaar, al dertig jaar bestuurslid van de Vereniging Het Spinozahuis, glimt van genoegen. Naar deze dag heeft hij meer dan tien jaar uitgekeken. Al in 2001, toen het huis in de Spinozalaan geen bewoners meer had, was duidelijk dat er wat moest gebeuren. Rond 2008 was het benodigde geld (giften en subsidies) voor een broodnodige renovatie bijeen. Later volgde de bouwvergunning. En pas vrijdag, daags voor de speech van de internationaal vermaarde wetenschapper Dijkgraaf, was de verbouwing voltooid van het pand waarin filosoof Benedictus de Spinoza van 1661 tot 1663 woonde, of liever: als kostganger inwoonde.
Het pand is nu voor honderd procent een museum. In plaats van inwonende beheerders ontvangen vrijwilligers zes middagen per week belangstellenden, van 13 tot 17 uur (maandag gesloten). [Hier]
Anthonius Driessen (1684 – 1748) zag in Ethica 1/3 van dien Godlozen Godverzaker "de basis van het Spinozisme"
En dat had hij goed gezien. Die derde stelling van het eerste deel van de Ethica luidt in Henri Krops vertaling:
“Wanneer zaken niets met elkaar gemeen hebben, kan de ene niet de oorzaak van de andere zijn.”
Vele hedendaagse lezers zullen hier overheen lezen en geen 'onraad' vermoeden, maar niet Anthonius Driessen. Daarom kan hij onnozele hedendaagse lezers attent helpen maken op het belang van deze stelling.
Hij was bij zeer vele polemieken betrokken. “Zijn zwaartillende aanleg, waardoor hij geneigd was alles donker in te zien en overal quaesties in op te merken, droeg er ongetwijfeld toe bij dat hij in zoo menigen strijd werd betrokken. Hierdoor is zijn leven zeldzaam onrustig geweest.” Aldus het lemma in het Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland dat vele van die disputen en een hele reeks pamfletten opsomt [“Hoe sterk zijn werklust was blijkt niet het minst uit de opgave zijner geschriften, die een aantal vormen zoo groot, dat ze bij elkander (..) een kleine bibliotheek zouden vormen.] Ik verwijs daarvoor naar dat lemma [bij DBNL], dat ook de volgende tekst heeft waar het me op dit weblog uiteraard om te doen is:
Lees verder...Hester van Dapperen maakte een spannend Spinoza-schilderij
Het dagelijks bezig zijn met Spinoza en Spinozana zoals op dit weblog gebeurt, kan sommigen een beperkt onderwerp lijken, maar dat is het bepaald niet. Juist doordat zovele filosofen en kunstenaars zich - soms of intensief - met Spinoza bezighouden, kom je met vele werelden en personen in aanraking.
Zo kwam ik een paar dagen geleden dit interessante Spinoza-schilderij van Hester van Dapperen tegen. Ik vroeg (en kreeg) direct toestemming om het op dit weblog te brengen.
Mijn doel is het onderliggende zichtbaar te maken, zoals bijvoorbeeld het belang, de rol van het gebruikte materiaal: de drager is soms transparant. Hierdoor ontstaat dieptewerking, met daardoor ontstane schaduwen. Het gebruik van pigmenten. Door zelf verf te maken van pigmenten bereik ik verrassender diepere tonen. Ik werk met textiele toevoegingen als patchwork, borduursels, gaten, hechtingen. Als mode ontwerpster bij Oilily, en conceptdesigner bij Mexx ben ik voorheen naast mijn beeldend werk, veel met textiel bezig geweest. Mijn inspiratie vind ik in de wijdse stedelijke omgeving van Amsterdam. De doeken hebben vaak een verborgen actuele maatschappelijke lading. Meerdere aspecten kunnen zich kenbaar maken aan de toeschouwer.”
Lees verder...Ook Spinoza in "Goudmijn van het denken"
Van Marli Huijer & Frank Meester verscheen bij Boom deze maand: Goudmijn van het denken. Filosofie in de beroepspraktijk.
Ze brengen uit het mer à boire van de filosofie een nuttige keur van teksten om in deze tijd over te denken.
In mijn ogen een gouden greep, althans handiger, want op een bredere doelgroep mikkend dan boeken als ‘filosofie voor managers’ en dergelijke. De schrijvers laten 'beroepspraktijk' zonder toelichting. Ze houden het lekker breed en vaag - ieder mag dat zelf invullen.
Ze schrijven in het voorwoord: “Dit boek kan worden gebruikt als leesboek, lesboek, receptenboek of als gereedschapskist. Centraal staan primaire teksten van grote denkers in de filosofie, en een enkele keer in de psychologie en biologie. Kernteksten als die over ‘de dolle mens’ van Nietzsche, de grotallegorie van Plato, Augustinus’ verwondering over de tijd, de ‘voortreffelijkheid’ van Aristoteles, het machtsbegrip van Foucault, het onderscheid tussen arbeiden, werken en handelen van Arendt, het no-harm-principe van Mill, dat alles en nog veel meer krijg je zonder tussenkomst van docenten of tekstuitleggers in de schoot geworpen.”“Zonder tussenkomst” is niet helemaal waar en zelfs helemaal niet waar. Want de teksten worden in porties opgediend, waarop telkens vragen en aandachtspunten van de auteurs volgen die de lezer uitdagen de tekst nog eens extra goed tot zich te laten doordringen en na te gaan hoe e.e.a. "in de eigen beroepspraktijk" kan worden toegepast.
Lees verder..."De draagbare Spinoza" in de ramsj
Hoewel het eigenlijk nog niet de tijd is van de verse ramsj, is bij de oude ramsj die nog te koop ligt bij Selexyz een grote stapel van dit boekje aangeschoven:
De draagbare Spinoza, een keuze uit zijn werk, samengesteld, ingeleid en vertaald door Henri Krop en Wiep van Bunge [Uitg. Bert Bakker, 3e dr. 2008, 265 pagina's]. Van €15,00 voor €6,95.
Het is maar dat u het weet.
Spinoza's principe (volgens Henry Geiger)
Van 1948 tot december 1988 publiceerde Henry Geiger een filosofisch weekblad van acht pagina’s, MANAS, dat hij in overwegende mate zelf volschreef, maar waarin hij ook andere schrijvers (o.a. E. F. Schumacher) uitnodigde. Het bevatte essays, boekbesprekingen, columns waarin de menselijke bestaansomstandigheden centraal stonden vanuit een zeker globaal ethisch perspectief. Met behulp van de E. F. Schumacher Society zijn alle nummers op internet geplaatst. Zie hier.
Het is aardig om te zien hoe ook serieus aandacht aan Spinoza gegeven werd. Als je in het zoekvenster Spinoza ingeeft, krijg je bijvoorbeeld een special: MEN WITH IDEAS: SPINOZA [Manas, VOLUME III, NO. 11 - MARCH 15, 1950 - PDF]
Iets minder vind ik dan wel weer te lezen dat hij de leider was van de Theosofische Loge in Los Angeles, zodat enig zweven hem wellicht redelijk afgegaan zal zijn. Maar goed...Nadat in een ander nummer onder de titel THE PATHS OF REASON een review van de verzameling kritische en interpreterende essays in Paul Kashap (Ed.): Studies in Spinoza. [University of California Press, 1972] werd gegeven, volgt dan weer een commentaar onder de titel SPINOZA’S PRINCIPLE. Dit laatste neem ik hieronder graag over.
Lees verder...Sturtevant zou aan een opera over Spinoza's Ethica werken
In het kader van de Spinoza Manifestatie zou op 13 sep 2009 in De Brakke Grond Sturtevant’s “Spinoza in Las Vegas” (een productie van Tate Modern, Londen) worden gebracht. Maar de performance werd ‘geannuleerd vanwege een blessure van de kunstenaar.’ “We hopen u te mogen verwelkomen op een ander moment,” zo werd door De Appel geschreven, maar voor zover ik weet is het van een ander moment in Amsterdam niet meer gekomen. [cf dit blog]
Momenteel heeft ze een Solo Exhibition in het Moderna Museet te Stockholm. In een bericht daarover wordt meegedeeld dat ze bezig zou zijn met het maken van een opera over de teksten van Spinoza die ze gebruikte voor haar installatie uit 2008 Vertical Monad.
Dat voor de liefhebbers van deze eigenzinnige kunstenares.
Morgen heropening Spinozahuis
In dit huis huurde Spinoza van 1661 - 1663 een of meer kamers
Op zaterdag 24 maart 2012 zal dit Spinozahuis in Rijnsburg na een sluiting en een renovatie die zich uitstrekte over een periode van meer dan 10 jaar, opnieuw als museum worden geopend. Het wordt onderhouden en geëxploiteerd door de Vereniging Het Spinozahuis.
Vanaf dinsdag 27 maart zal het museum elke dinsdag t/m zondagmiddag van 13.00 - 17.00 uur voor bezoekers worden opengesteld. Het museum is gevestigd aan de Spinozalaan 29 in Rijnsburg.
Lees verder...Na de maand van de ziel, de week van de vrije wil
Al vaker heb ik er op dit weblog op gewezen: de vrije wil is big business. Nadat in de nacht van de filosofie op 13 april a.s. over ‘de ziel’ is gedebatteerd, en hier en daar in de rest van de maand van de ziel een bijdrage is geleverd, verplaatst een groot deel van het geleerde gezelschap, aangevuld met andere filosofen en 
neurowetenschappers, zich naar de ISVW te Leusden, waar van 1 t/m 4 mei een ‘week’ van de vrije wil gegeven zal worden.
Optredens van: Dick Swaab, Bert Keizer, Bas Haring, Herman Pleij, Miriam van Reijen (Spinoza wordt deze keer niet vergeten), Koos Neuvel, Jan Verplaetse, Marc Slors, Maureen Sie; Han van Ruler.
Zie websites ISVW - NRCAcademie - Filosofie Nacht
Zie hoe in dit voetbalcircus der filosofen Nietzsche scheidsrechter Confucius ervan beschuldigt geen vrije wil te hebben.Uit de Monty Python-film Live at the Hollywood Bowl (1982). Daarin kwam deze scène voor die echter al tien jaar eerder voor de Duitse tv was gemaakt in de serie Monty Python's Fliegender Zirkus.
Lees verder...
Neiiendam's "Steno besøger Spinoza i Rijnsburg" nu in kleur op internet
Dit Spinoza.weblog is tot mijn vreugde uitgekozen om een kleurenafbeelding van het olieverfschilderij dat V. Neiiendam in 1917 maakte, getiteld "Steno besøger Spinoza i Rijnsburg" [Steno bezoekt Spinoza in Rijnsburg], naar internet te brengen.
"Steno besøger Spinoza i Rijnsburg"
Olieverfschilderij van V. Neiiendam, in 1917
[gesigneerd V.N. 1917, 88x113, ausgestellt 1918, Oil auf Leinwand]
Zoals uit een reactie vandaag op dit blog over die ontmoeting bleek, bood Jürgen Schmidt uit Denemarken, die het schilderij in bezit heeft, een foto van dit olieverfschilderij aan. Hij schreef erbij:
Es ist das einzige Original welches Neiiendam gefertigt hat!Ich hoffe Ihr könnt das Foto für Eure sehr gute Website gebrauchen!
Freundliche Grüße
Straks ga ik de afbeelding ook toevoegen aan het genoemde blog.
Ook langs deze weg uit ik mijn hartelijke dank voor deze vriendelijke geste van Jürgen Schmidt.
Waarom wijst iemand erop dat Deus sive Natura "slechts eenmaal" in de Ethica voorkomt?
Het volgende blijft maar in mij rondzeuren en wil ik kwijt door er dit blogje over te schrijven. Tijdens het gesprekje over zijn boek over de Ethica bij gelegenheid van de presentatie Spinoza Kring Limburg, vroeg ik Herman Berger, waarom hij in zijn boek en zijn toespraakje nergens sprak over “God oftewel de Natuur”. Dat was mij opgevallen en ik verwees naar Jan Knol die in zijn hertaling van de Korte Verhandeling juist voortdurend God-Natuur schrijft (om de lezer er steeds aan te herinner). Herman Berger werd toen een beetje boos en stelde dat 'Deus sive Natura' maar éénmaal in de Ethica voorkwam en dat die gelijkstelling in de Spinoza-studie veel te veel overdreven werd. Behalve met te reageren dat het er tweemaal in staat én ook in de TTP te lezen was, ging ik er – door zijn bozigheid – niet meer op door. Ook in het korte verslagje dat ik in dit blog bracht, maakte ik er geen melding van. De vraag is uiteraard niet hoe vaak Spinoza het vermeldt, maar of hij meent wat hij schrijft en of het past in het geheel van zijn werk – of het congruent is met zijn filosofische stelsel. Ik wil het daar hier niet over hebben en verwijs naar de aan het eind van het blog vermelde blogs.Waar het mij nu om gaat is de vraag waarom iemand daarop wijst? Dat móet iets betekenen. Wat Berger gezegd had was goed gehoord en werd tot minstens tweemaal toe in het gesprek gebracht door een deelnemer aan de bespreking van de Ethica die we deze week met de Spinoza Kring Limburg begonnen zijn.
Lees verder...Joannes Georgius Graevius (1632-1703) Hoe bevriend met Spinoza zal hij geweest zijn?
Si vis amari, ama
Dit van Cicero afkomstige gezegde, was Graevius’ lijfspreuk: “Als je bemind wilt worden, bemin.” Hoe bevriend was deze klassiek filoloog met Spinoza? Kunnen we daar iets over te weten komen? 
Dat Spinoza in een brief (nr. 49) Graevius als vriend zag, bevreemdde me. De man die over de TTP aan Leibniz schreef als over dat 'liber pestilentissimus' - bevriend met Spinoza? Die typering was een van de eerste dingen die ik tegenkwam (zie mijn eerste blog) en heb ik altijd onthouden. Toen ik onlangs in een voetnoot een verwijzing tegenkwam: “For his friendship with Spinoza, see R. H. Popkin…”, vroeg ik Wim Klever of hij uit dat stuk van Popkin dat verschenen was in Paolo Cristofolini (Ed.): L'heresie spinoziste etc [1995] diens informatie over Graevius’ vriendschap met Spinoza wilde doorgeven. Ik hoopte namelijk dat Popkin er méér gegevens over had gevonden, maar het bleek dat hij alleen maar naar die brief verwees.
Lees verder..."Het best is Spinoza met stilzwygen voorby te gaan"
Even tussendoor een oordeel over Spinoza uit de eerste helft van de 18e eeuw.
"Spinoza, die ook eerst een Amsterdamsche Jode was, is der moeite niet waardig, dat wy van hem spreken, zo om dat hy genoeg bekent is, als om dat zyne stellingen nergens anders toe dienen dan om alles te verwerren. Verscheide Christenen hebben de penne tegen hem opgevat, om zyn gevoelen te wederleggen, het welk nooit minder kwaat kan doen aan scherpzinnige herssenen, dan wanneer het niet gekent wordt; hoewel het, om de waarheit te zeggen, niet anders is dan een doolhof, uit het welke zo veel minder kan gekomen worden, hoe verder men in het zelve geraakt is. Het is de Joden tot geen eer, dat Spinoza onder hen geboren en opgevoedt is, noch de Christenen, dat hy onder hen geleeft heeft, en derhalven is het best hem met stilzwygen voorby te gaan.
Onder de Joden schreef Orobio tegen hem en tegen zyne grondbeginselen. Die man was zeer geleert en scherpzinnig. Hy wilde ook zyne krachten beproeven tegen de Christenen, en zynen Godsdienst verdedigen tegen den geleerden Limborch, die in dien tydt hoogleeraar onder de Remonstranten te Amsterdam was. Men kan niet ontkennen, dat deze Jode veel scherpzinnigheit in zyn werk doedt blyken; maar als men aan de andere kant de schriften van Limborch tegen hem leest, zal men zien dat alle zyne scherpzinnige bewysredenen op weinig of geen grondt steunden Na de doot van Orobio, welke in den iare 1687 voorviel, heeft men onder zyne papiere verscheide zyner werken, die te voren nooit gedrukt waren, gevonden en naderhant heeft men verwareloost de zelve op de persse te brengen. [p. 388-89]
Uit: Jacques Basnage (sieur de Beauval), Buscar Graevius, Theodorus Hasaeus: Beknopt verhaal van de oudheden en geschiedenisse der gehele Joodsche natie: behelsende de staat en regeringe van het joodsche Land onder de Herodessen, tempelbouw en godsdiensten, gevankenisse der voornaamste leeraren na de verwoestinge van Jeruzalem, de verstrooijing der stammen in het Oosten ... by Gysbert Langerak, en Johannes Hasebroek, 1735 [vert. van Jacques Basnage de Beauval's l'Histoire des Juifs, Rotterdam, 1706] [books.google]Waarom toch die Geometrische ordening?
Gisteren hadden we onze eerste bijeenkomst met de Spinoza Kring Limburg waarin we de Ethica gaan bestuderen. We begonnen met een eerste inleiding, waarbij we o.a. Spinoza’s opzet bespraken: Ethica Ordine Geometrico demonstrata. Heel indringend kwam de vraag naar voren van iemand (een vakfilosoof), waarom Spinoza voor deze vorm gekozen had i.p.v. een meer retorische of essayistische betoogtrant, die wellicht voor méér mensen goed te volgen zou zijn geweest. Ik kwam – min of meer voor de vuist weg – tot een aantal mogelijke motieven, die ik hier graag weergeef en iets nader uitwerk.
[1] Om te beginnen is het goed de achtergrond te zien: het sterk opkomende en breed gedragen besef onder wetenschappers dat de ‘taal van de natuur’ de wiskunde was. Zo schreef Galilei erover (grandissimo libro scritto in lingua mathematica) en Johannes Kepler had het over ‘ubi materia, ibi geometria’ (cf. dit blog van 17 dec. 2011). In de 17e eeuw ontstond een mathematisering van het wereldbeeld. Er was al ruim een eeuw eerder hernieuwde belangstelling ontstaan voor de door Euclides beschreven meetkunde. Ook Spinoza was een groot bewonderaar van die aanpak. De wiskunde had grote aantrekkingskracht.
Lees verder...Herinnering boekpresentatie 'Korte Verhandeling' vrijdag a.s.
Op verzoek geef ik hier nog eens de informatie door over de presentatie van de KV a.s. vrijdag 23 maart in Deventer. Er is nog ruimte voor aanmelding. Vandaar:
Uitgeverij Parthenon en het Etty Hillesum Centrum te Deventer nodigen u op 23 maart aanstaande van harte uit voor de boekpresentatie van:
BENEDICTUS DE SPINOZA
Korte Verhandeling van God,
de mens en zijn welstand
in hedendaags Nederlands
[parallelle uitgave]
met een voorwoord van Wim Klever
Rikus Koops, redactie en hertaling
Programma
15.30 inloop
16.00 welkom door Ada Silvold
16.15 muzikaal intermezzo door Anke de Bruin (fluit)
uit ‘Der Fluyten Lust-hof’ van Jr. Jacob van Eyck.
16.20 lezing door Spinozavertaler Dr. Wim Klever
16.50 muzikaal intermezzo
16.55 aanbieding van het eerste exemplaar
17.00 reactie van de hertaler Rikus Koops
17.20 borrel (tot 18:00 uur)
Wilt u de presentatie bijwonen?
Aanmelding: s.v.p. vóór 22 maart via info@uitgeverijparthenon.nl
Tijd: vrijdagmiddag 23 maart 2012, 15.30 – 18.00 uur
Plaats: Etty Hillesum Centrum, Roggestraat 3,
7411 EP Deventer, tel: 0570 641 003
Ook 'atheïstische rabbijn' is geen oxymoron meer
Op 18 mei 2011 had ik een blog: “Seculiere jood geen oxymoron meer” ('Seculiere jood' had uiteraard tussen aanhalingstekens moeten staan). Wat een ‘oxymoron’ ook alweer is, kunt u daar lezen. Toby Tabachnick schreef voor The Jewish Chronicle enige dagen geleden een artikel “Judaism without God?” Daarvan luidt de eerste zin: “Rabbi Miriam Jerris does not believe in God”. Ze gaat proberen in Pittsburgh een humanistisch joodse gemeenschap op te richten, waarvan er al enige tientallen in Amerika bestaan. Ook 'atheïstische rabbijn' is kennelijk geen oxymoron meer.Ik ontdek zulke berichten daar er altijd ook wel naar Spinoza wordt verwezen. Zo ook hier.
Google-zoekvenster toegevoegd
Er hebben wel eens bezoekers gevraagd om een zoekvenster. Aan 't zoekvenster van Blogse had ik niets (dat reageert alleen op zgn 'tags' die je dan telkens moet ingeven). Nu ontdekte ik dat Blogse onlangs de mogelijkheid heeft gegeven om zelf in de rechterkolom een zgn 'blok' van eigen makelei te maken. Die mogelijkheid heb ik aangegrepen om daarin een google-zoekvenster te maken.
U ziet het rechts bovenaan. Het label met "zoek" valt een beetje buiten beeld, maar dat zal geen probleem opleveren. U kunt na het ingeven van een term op 'enter' drukken of 'zoek' aanklikken
U kunt dus op elk woord dat u maar wenst zoeken.
Ik ga eens een poosje aanzien of het bevalt.
Er komt telkens ook wat reclame mee, maar het zoekvenster is dan ook gratis, zodat dit op de 'koop' toe te nemen is. Lees hoe Google zijn service aanbeveelt: "Met Google Aangepast zoeken kunt u de kracht van Google gebruiken om een eigen zoekbelevenis te maken voor uw eigen website."
Ik wens u samen met Google fijne zoekbelevenissen toe...
Irvin Yalom spreekt over zijn boek 'The Spinoza Problem'
Op 15 maart 2012 had Michael Krasny van radiozender KQED in San Francisco met Irvin Yalom een gesprek over 'The Spinoza Problem.'
[Blogse staat niet toe het te 'embedden', dus een link naar daar]
Op 19 maart 2012 werd de volgende video op Youtube gezet waarin zoon Victor Yalom een kort gesprekje (van bijna 5 minuten) heeft met zijn vader Irvin D. Yalom over diens laatste boek The Spinoza Problem. A Novel (2012, Perseus Books).
Lees verder...
Recensie van "Het raadsel Spinoza" in Trouw
Trouw had afgelopen vrijdag een recensie van Henk Steenhuis van het boek Het raadsel Spinoza van Irvin D. Yalom [cf. hier]. Ik besprak dat boek hier op 20 februari 2012 onder de titel: "Het raadsel Spinoza. Te bedacht - een teleurstelling."
Steenhuis volgt een vast patroon van de betreffende rubriek (mooiste zin - lelijkste zin; waarom wel lezen - waarom niet lezen), maar tussendoor krijg je vergelijkbare oordelen als ik gaf: te expliciet, teveel gespit in de psyche's, stroperige en ongeloofwaardige dialogen, voldoet niet aan "de eerste wet van de literatuur": 'show don't tell'.
Toch vindt hij dat je meekrijgt "hoe revolutionair het denken van Spinoza was." Als dat zo is, is dat meegenomen en een verdienste (maar ik betwijfel of dat voor de gemiddelde lezer zo is).
[recensie op bevel namens Trouw verwijderd]
Oekraïens-Russische video over Spinoza
Gisteren is op Youtube een Oekraïens-Russische video over Spinoza geplaats, vakkundig samengesteld uit diverse oudere documentaires.
We zien Theo van der Werf, Herman De Dijn, Miriam van Reijen, Wiep van Bunge en vele anderen langs komen.
Te verstaan valt er weinig, maar toch vond ik het wel aardig de video die bijna 52 minuten duurt, dit weblog binnen te halen - omdat er zo serieus werk van is gemaakt.
Lees verder...
Johann Georg Wachter (1663-1757) Duitse kabbalist en Spinozist
Nadat Wim Klever nu tweemaal gewezen heeft op de Elucidarius Cabalisticus van de Duitse Spinozist Johann Georg Wachter, maak ik een blogje over hem, vooral om te laten zien dat werken van hem als e-book van Google te downloaden zijn. Ik maak vooral gebruik van de paragraaf “Spinoza en Kabbala: Wachter en Spaeth” in Jonathan Israel’s Radicale Verlichting.Johann Georg Wachter werd geboren in Memmingen als zoon van de gemeentearts Jakob Wachter en zijn vrouw Marie Katharina Zweiflin. Hij had veel lutherse predikanten onder z’n voorouders. Na de Latijnse school en privélessen wiskunde en tekenen ging hij in 1689 naar de universiteit in Tübingen om er zoals z’n vader wenste theologie te studeren. Vanaf 1693 maakte hij (om het werken te ontlopen) een reis via Leipzig, Halle, Berlin en Frankfurt. Ondersteund door de Kurfürst von Brandenburg reisde hij vervolgens naar Nederland, waar hij in aanraking kwam met het joodse mysticisme. In Amsterdam maakte hij kennis met de uit Oostenrijk afkomstige Joh. Peter Spaeth, die zich van het katholicisme eerst tot het lutheranisme, het socianisme, het quakerisme, en tenslotte zich in 1697 aansloot bij de Portugees-joodse gemeente in Amsterdam en voor het jodendom koos en zich nu Moses Germanus noemde. Daarover ontsponnen zich discussies met Wachter die de indruk kreeg dat hij kabbalistische elementen bij Spaeth meende te bespeuren en dat dat veel weg had van Spinozisme.
Dat leidde tot Wachter’s Streitschrift „Der Spinozismus im Jüdenthumb, oder die von dem heutigen Jüdenthumb und dessen Geheimen Kabbala Vergötterte Welt, an Mose Germano sonsten Johann Speeth, von Augsburg gebürtig, befunden und widerleget von J. G. Wachter“ (Amsterdam 1699).
Das philosophische Erstlingswerk von Johann Georg Wachter ist ein frühes Beispiel deistischer Religionsphilosophie in der deutschen Freidenkerbewegung. Darüber hinaus hat dieser Text die Diskussionen über die Kabbala und Spinoza bis in die Zeit Lessings und Jacobis beeinflusst. [Winfried Schröder]
Hij wilde eigenlijk aantonen dat Spaeth het oude kabbala van de Hebreeërs nieuw leven had ingeblazen en dat het jodendom zelf Spinozistisch en dus atheïstisch was. Wachter kreeg er veel aanhang mee. Maar sommigen kregen in de gaten dat Wachter zelf nogal deïstisch en naturalistisch argumenteerde en te ver ging door ook de openbaring aan te vallen.
Lees verder...Jo Brauner leest hoofdstuk Spinoza uit "Die philosophische Hintertreppe"
Van de Duitse filosoof Wilhelm Weischedel (1905 - 1975) verscheen in 1966 Die philosophische Hintertreppe. Het bracht een reeks korte schetsen van grote filosofen en had succes. In 1973 verscheen een uitgebreidere versie die eveneens vele herdrukken kreeg. Later werd er ook een luisterboek van gemaakt, waarin Jo Brauner de hoofdstukken las.
Recent is iemand bezig geweest deze hoofdstukken op Youtube te brengen. Of dat legaal gebeurt en de opnamen daar kunnen blijven, weet ik niet.
Ik neem in dit blog het hoofdstuk over Spinoza op (duurt ca 20 minuten) en geef vervolgens de inhoudsopgave voor wie de smaak te pakken krijgt en voor zichzelf een cursus wil opzetten…
Lees verder...Spinoza over de Alpen
Op die website van de AAS zag ik de volgende uitgave aangekondigd staan.
Chantal Jaquet et Pierre-François Moreau (Dir.) SPINOZA TRANSALPIN. Les interprétations actuelles en Italie. Publications de la Sorbonne, 2012
Heel fraai die cover van Spinoza over de Alpen: Spinoza te vinden achter Masaniello!
Elijah Benamozegh (1822 – 1900), kabbalist over Spinoza: "il grandissimo genio"
In het verlengde van het blog van gisteren “Had Spinoza zijn Deus sive Natura en amor Dei intellectualis uit de kabbala?” zag ik dat ik al eerder op 20 januari 2011 in een blog over Samuel David Luzzatto een verwijzing had naar dit boek:
Alessandro Guetta, Philosophy and kabbalah: Elijah Benamozegh and the reconciliation of Western thought and Jewish esotericism. Transl. Helena Kahan, SUNY Press, 2009, waarin het hoofdstuk Pantheism: The Great Error of Our Age & de paragraaf “Spinoza's Error: Downward Union.”
Als ik dan daarin lees dat Elijah Benamozegh een artikel schreef “Spinoza et la Kabbale," [in: Univers Israélite 29 (1864)], en dat hij in zijn boek Teologia, op pagina 77 Spinoza typeert als: "il grandissimo genio", ja dan móet ik uiteraard een blog aan deze geleerde wijden. Ik doe dat door die niet zo lange paragraaf “Spinoza's Error: Downward Union” hierna op te nemen.
Eerst iets over Elijah Benamozegh. Volgens Brill is hij geboren in 1823, volgens wiki (zie foto) in 1822. Hij werd geboren in een Italiaanse familie van kooplieden en rabbijnen. Hij werd een orthodoxe rabbijn en een bekende kabbalist destijds hoog gewaardeerd als een van de beste joodse geleerden. Een halve eeuw diende hij als rabbijn zijn gemeente in Livorno. Zijn Israel and Humanity (1863) is in het Engels vertaald in 1995. Zoals dan meestal het geval is, lees je op Wikipedia niet dat hij zich ook serieus en uitgebreid heeft bezig gehouden met Spinoza voor wie hij grote bewondering had, maar tegenover wie hij ook kritisch stond.
De synagogebanken uit Spinoza’s tijd bestaan nog!
Het is een kleinigheidje, maar elk snippertje informatie dat naar Spinoza wijst, kan interessant zijn. Van het volgende bracht Kees Bruijnes uit Kapelle mij op de hoogte.
Tijdens de opening van de Amsterdamse Portugese Synagoge of Esnoga op 18 februari 2012, waarbij premier Netanyahu van Israël aanwezig was, zag hij een folder over de geschiedenis van die Esnoga. Daar de Portugese Synagoge te groot is om met het geringe aantal lidmaten voor de wekelijkse diensten samen te komen, maakt men gebruik van een zgn. ‘wintersynagoge’ die gevestigd is in een van de bijgebouwen. Bruijnes las dat de banken in die ‘wintersynagoge’ afkomstig zijn uit de oude synagoge aan de Houtgracht.Interessant detail want daar kan Spinoza dus nog op gezeten hebben. Voor de zekerheid vroeg hij dat na en kreeg ten antwoord
Geachte heer Bruijnes,Dat is inderdaad correct, de banken zijn afkomstig uit de vroegere Sefardische synagoge aan de Houtgracht, welke door Veenhuysen in 1662 ook in prent is vastgelegd.
Bijgaand treft u een link naar deze prent in de JHM collectie aan.
Met vriendelijke groet,
Mirjam Knotter,
conservator
Der Jooden Tempel of Sinagoge, boekillustratie van de Talmoed Tora, getekend door Jan Veenhuysen in 1662
Spinoza kan dus, voordat hij door de cherem werd getroffen, nog op deze oude banken hebben gezeten. Aardig om te weten.
Lees verder...De Spinoza factor
Graag signaleer ik een keer het uitkomen van een Spaans boek waarin de Ethica wordt toegelicht. Het is van de hand van professor Pedrero Vicente Hernández, hoogleraar in het Departamento de Historia y Filosofía de la Ciencia, la Educación y el Lenguaje (Afdeling Geschiedenis en Filosofie van Wetenschap, onderwijs en taal). Ik doe dat vooral daar ik de titel zo intrigerend vindt: Ética de la inmanencia. El factor Spinoza. (en vanwege dat binnenkort weer te heropenen Spinozahuisje op de cover). [Hier méér]
Had Spinoza zijn Deus sive Natura en amor Dei intellectualis uit de kabbala?
Ferdie Fluitsma gaf mij de tip dat van het volgende artikel een PDF te downloaden is:
WARREN ZEV HARVEY: "Idel on Spinoza." In: Journal for the Study of Religions and Ideologies, 6, 18(Winter 2007): 88-94
Het artikel in dit Roemeense tijdschrift gaat erover dat Spinoza zijn “Deus sive Natura“ en “amor Dei intellectualis” aan Maimonides en Ibn Ezra en/of de kabbala ontleend zou kunnen hebben. Ik geef het hierbij aan mogelijk geïnteresseerden door. Het kan het geval zijn of niet het geval zijn, maar wat zo’n eventuele ontlening voor betekenis heeft, blijft de vraag. Het gaat er uiteraard vooral om wat zulke begrippen bij Spinoza betekenen.Abstract: In the course of his studies on Kabbalah, Moshe Idel has written on the influence of Kabbalists on philosophy. He suggests that Spinoza was influenced by the Kabbalah regarding his expressions “Deus sive Natura“ and “amor Dei intellectualis.” The 13th-century ecstatic Kabbalist Rabbi Abraham Abulafia and many authors after him cited the numerical equivalence of the Hebrew words for God and Nature: elohim = ha-teba` = 86. This striking numerical equivalence may be one of the sources of Spinoza’s expression “Deus sive Natura.” The same Kabbalist used the Hebrew expression “ahabah elohit sikhlit“ (“divine intellectual love”), which may underlie Spinoza’s expression “amor Dei intellectualis.” Abulafia’s expression “ahabah elohit sikhlit“ is repeated by the popular 15th-century Maimonidean philosopher, Rabbi Abraham Shalom. [PDF]
Lees verder...Nogmaals Pieter Balling en de vertaling The Light upon the Candlestick
Begin dit jaar had ik een hele reeks blogs [hier te vinden] over Pieter Balling (? – ca 1669) vanuit de vraag: “was Spinoza’s vriend voor 100% Spinozist?”
Wim Klever wees mij er heden op dat op de site van de Quaker Universalist Fellowship de Engelse vertaling van Peter Balling’s The Light upon the Candlestick te vinden is [hier]. Die vertaling was gemaakt door Benjamin Furley, een quaker die toen in Rotterdam woonde, en verscheen al in 1663, een jaar na de verschijning, anoniem, in Nederland van Het licht op den kandelaar.
De vertaling zou, volgens de inleiding, gemaakt zijn “from the original Latin” maar waar ze dat vandaan hebben kan ik niet vinden. Uit de titelpagina blijkt het niet.
The Journal of the Quaker Universalist Fellowship had daar in Number 35 Fall & Winter 2000 een uitvoerige inleiding bij. Die inleiding én de vertaling van The Light upon the Candlestick worden er ook als e-book PDF aangeboden.Het biedt ook een deel uit Rufus Jones’ Spiritual Reformers in the Sixteenth and Seventeenth Centuries; [Macmillan, 1914, pp 128-132] en het stuk eindigt met informatie van Richard Popkin over Margaret Fell en Baruch Spinoza en zijn inschatting van de betekenis van The Light upon the Candlestick.
Wel een blogje waard.
… een Spinoza-mis gelijk…
In mei en juni 2011 voerde het VU-kamerkoor met het Ensemble Waterloo o.l.v. Boudewijn Jansen de Harmony of the Spheres van componist Joep Franssens uit. Daarvan is een CD gemaakt die, na enige vertragingen, onlangs uitkwam. Daar ik op dit weblog enige maanden als ‘reclame’ de informatie over die uitvoering in beeld heb gehouden ontving ik, heel attent, deze CD.
Rond Spinoza’s definitie van God heeft Joep Franssens een aantal teksten gegroepeerd die hij in zijn compositie daar als hemellichamen omheen laat zweven. Franssens moet wel vanuit een bewondering voor het blootleggen door Spinoza van het bouwplan van het hele universum, de totale werkelijkheid, met ons mensen harmonisch daarin passend, deze muziek gecomponeerd hebben. Langzame, harmonisch zwevende klanken van een enthousiast VU-kamerkoor met in het middendeel meedeinende strijkers is een schitterende hommage aan Spinoza.
Lees verder...Joodse thema's in Spinoza's filosofie
Overmorgen, 15 maart 2012, wordt aan de afdeling Jewish Studies van McGill University in Montreal, Quebec, een bijeenkomst gehouden waarin de professoren Steven Nadler, Allan Nadler en Carlos Fraenkel met elkaar in discussie gaan over de vraag “Spinoza and Judaism: Heretic or Hero?
“Religious Jews revile him [Spinoza] as the arch-heretic while secular Jews, from Yiddish Socialists and Bundists to liberal Zionists have celebrated him for more than a century as a precursor and hero. Or was he just trying to reform European Christendom?”
[Van Carlos Fraenkel vermeldde ik in dit blog van 28-12-2010 een interessante publicatie over Solomon Maimon.]
Zoals al uit vele blogs hier is gebleken is er over Spinoza onder joden een continu debat: hoe hem te zien? Wat is zijn betekenis voor het jodendom?
Nu zou ik normaliter aan zo’n bericht geen aandacht besteden (ik neem niet aan dat iemand het vliegtuig gaat nemen om erheen te gaan; maar wie weet breng ik iemand uit Canada of de VS op een idee, want dit blog wordt ook vandaaruit bezocht).
Joodse thema’s in Spinoza’s filosofie
Nee, ik neem dit als aanleiding om een m.i. zeer informatieve bespreking van Steven Nadler op te nemen over een m.i. nog steeds informatief boek uit 2002: Heidi M. Ravven, Lenn Evan Goodman (Eds.): Jewish themes in Spinoza's philosophy. SUNY series in Jewish philosophy. SUNY Press, 2002. [PDF Chapter 1 Introduction]
Spinoza kan uw leven redden
Wie zou in Nederland een werkje onder deze titel durven laten verschijnen?
In Frankrijk draaien 'ze' daar hun handen niet voor om.
Pierre Ansay: Spinoza peut nous sauver la vie - Un traité de philosophie pratique. Couleur livres. 2011.
Ik had dit boekje al een poosje geleden op de site van de AAS voorbij zien komen, maar geef het nu toch maar door. Je weet nooit wie je er een plezier mee doet.
De uitgever schrijft: het werk van Spinoza is al lang begraven onder een deken van academisch commentaar…
Hier wordt Spinoza, wiens werk zo vol praktische suggesties zit om je leven te besturen, als het ware teruggegeven aan de gewone stervelingen… Pierre Ansay is doctor in filosofie en letteren.
Misschien is het a.s. boekje van Kees Schuyt, Spinoza en de vreugde van het inzicht iets dergelijks. Afwachten.
Leven zonder illusie?
Het klinkt misschien vreemd, maar dit boek wilde ik lezen met het oog op Spinoza’s Korte Verhandeling: Harry M. Kuitert: 'Alles behalve kennis. Afkicken van de godgeleerdheid en opnieuw beginnen' [Ten Have, oktober 2011, ISBN 9789025901127].
Niet dat Kuitert zo’n verband legt. Spinoza wordt door hem wel 2x genoemd, maar slechts zijdelings: “Spinoza rekende uit dat God niet anders kon zijn dan de totaliteit van ‘alles wat is en gebeurt’. De opvatting werd hem niet in dank afgenomen: een eigen wezen ontkennen is God ontkennen en dus werd Spinoza als atheïst buiten de deur gezet, niet alleen door zijn eigen (joodse) geloofsgemeenschap, maar door heel de toenmalige christelijke wereld.” (p. 122) Dat ‘uitrekenen’ klinkt badinerender dan Kuitert het bedoelt – hij gebruikt die term wel vaker, ook voor sommige theologen. Dat Spinoza een ‘eigen wezen’ van God ontkende is niet helemaal precies getypeerd: bij Spinoza had God wel degelijk een essentie, maar – en zo is het hier bedoeld – uiteraard geen subjectieve persoonlijkheid. Een paar bladzijden verder zegt hij het nog iets anders: God was voor Spinoza ‘een andere naam voor alles wat is en gebeurt’ (p. 126).
Lees verder...Voorjaarscursus VHS over de Korte Verhandeling
Gisteren was weer de eerste bijeenkomst van de voorjaarscursus die de Vereniging Het Spinozahuis jaarlijks organiseert.
Nog maar net een week geleden hadden we de uitnodiging voor de heropening van het Spinozahuis op 24 maart a.s. ontvangen en nu kregen we al te horen dat wie het antwoordkaartje nog niet had ingezonden, dat verder wel kon nalaten, want de intekening was al gesloten. Het had dus - als was het een popconcert - storm gelopen!
Net als vorig jaar konden we in de nieuwe aula van het Spinoza-lyceum terecht. Hiervoor waren, zo te zien, best nog wel kaarten verkrijgbaar geweest. Deze aulazaal biedt groeimogelijkheden voor de vereniging.
De eerste inleider was Jan Knol, wiens hertaling van de Korte Verhandeling het uitgangspunt voor de cursus is.
Lees verder...Hildo Krop's Spinozabeeld staat er weer goed bij
Het eerste dat opviel bij het naderen van het Spinozalyceum waar de voorjaarscursus van het Spinozahuis wordt gegeven is van verre dat de bouwketen verdwenen waren, het gebouw er stralend bijlag en de renovatie die enige jaren in beslag nam kennelijk gereed was.
En het tweede, dichterbij gekomen, was dat het Spinozabeeld van Hilde Krop uit 1960 er weer goed bijstond: vrij en schoon gemaakt.
Zie in het blog van 22 aug. 2010 méér informatie over dit Spinozabeeld van Krop.
Over de komende nieuwe hertaling van de KV
Voor ik zodadelijk met de trein op weg ga naar Amsterdam voor de eerste cursusdag van de Ver. Het Spinozahuis over de Korte Verhandeling, waarbij de hertaling ervan door Jan Krol centraal staat, kan ik melden dat het voorwoord van Wim Klever en de inleiding door hertaler Rikus Koops van de komende parallele editie (17e eeuws en modern Nederlands) op de website van de uitgever ter inzage staat.
De cover is een andere geworden dan eerder te zien was (zie dit blog)
Op vrijdag 23 maart a.s. is de boekpresentatie in het Etty Hillesum Centrum, waarvoor belangstellenden zich nog kunnen opgeven.
Maand van de filosofie over 'de ziel'
Volgende maand geldt weer als "Maand van de filosofie" met dit jaar als thema: de ziel!
De ziel! Is dat niet wat je overhoudt als je alles hebt afgetrokken? O, wat zal er die maand weer heerlijk worden gezwamd en gezweefd! Al meer dan 2500 jaar is de ziel onderwerp van gesprek van theologen, filosofen, wetenschappers en kunstenaars en: "gewone mensen". Waar heeft men de ziel niet zoal proberen te vinden: in een aparte ideeënwereld, in het lichaam, in de taal, in de wetenschap, maar de ziel laat zich niet vatten. Voor Spinoza bestaat er niet zoiets als een ziel, iets aparts en onafhankelijks van het lichaam. Onze 'geest' is de idee van het lichaam (iets als: het kennen, de kenner en het gekende of de kennis ineen).
En midden in die maand, op 13 april 2012, zal weer de 11e editie van de Filosofie Nacht plaatsvinden.
Zielen in de nacht – zijn dat geen geesten? En wat moet hersenonderzoeker Dick Swaab daar in die 'nacht van de ziel': hij ging toch over het brein?
Terecht komt Spinoza in het programma niet aan de orde. Hoe ik, mét Spinoza, over onderwerp en programmering denk, heb ik aangegeven met deze 'kunst-impressie' van het affiche van de 'nacht van de filosofie'.
Heropening van Het Spinozahuis op zaterdag 24 maart 2012
Na een sluitingsperiode van meer dan tien jaar (vanaf juli 2001) voor een langdurige renovatie zal het Spinozahuis over 2½ week weer officieel heropend worden. Dat gebeurt op zaterdag 24 maart 2012 in een besloten bijeenkomst voor genodigden in het voormalig gemeentehuis van Rijnsburg, Burgemeester Koomansplein 1, aanvang 10.30 uurDe heropening van het huis zal geschieden door prof.dr. Robbert Dijkgraaf, president van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. De officiële opening is alleen bij te wonen door genodigden.
Tot de sluiting in 2001 bestond het museumgedeelte uit twee kamers, nu is het hele huis als museum ingericht.Iedereen is van harte welkom om vanaf 14.00 uur het gerestaureerde Spinozahuis te bezoeken. Het museum is op die dag vrij toegankelijk van 14.00 tot 17.00 uur, evenals op zondag 25 maart van 13.00 tot 17.00 uur.
Hierna krantenberichten uit 1899 over de eerste opening (uit het Historisch Krantenarchief van de Koninklijke Bibliotheek)
Lees verder...New Yorkse antiquair met flink wat Spinozana
Naast het Amsterdams Antiquariaat Spinoza zijn er nog wel antiquariaten in de wereld waar u flink wat Spinozana kunt aantreffen (en soms aardig wat geld heen kunt brengen).
Zo bracht onlangs Dan Wyman Books in New York weer een catalogus uit met enige Spinozana. Wie bereid is 2000 dollar neer te tellen kan in het bezit komen van een exemplaar van de eerste Franse TTP-vertaling die al in 1678 werd uitgebracht - met voor de veiligheid een valse titelpagina.
Zie hier de internetcatalogus.
Zware studie op komst over de impact van Spinoza’s Bijbelkritiek op de secularisatie
Begin 2009 ontvingen Piet Steenbakkers van het Descartes Centre van de Universiteit Utrecht en Henk Nellen van het Huygens Instituut van de KNAW een subsidie van €415.000 van de NWO voor het project Biblical Criticism and Secularization in the Seventeenth Century. Doel van dit onderzoek is aannemelijk te maken dat de humanistische bijbelkritiek ten grondslag lag of minstens in belangrijke mate bijdroeg aan deze afkalving van de kerkelijke waarheidspretenties sinds de tweede helft van de zeventiende eeuw. De subsidie gaf de mogelijkheid om gedurende drie jaar twee postdocs aan te stellen. [zie bericht NWO]Een van de projecten is om een grondige studie te verrichten naar en een monografie te schrijven over de originaliteit, de opzet en de impact van Spinoza’s Bijbelkritiek die hij leverde in de Tractatus Theologico-Politicus. Hij had voorgangers, maar zijn grondige kennis van het Hebreeuws, zijn unieke onafhankelijke positie die hij door en na de ban had, alsook de ontwikkeling van zijn eigen metafysica en eigen godsdienstkritiek, stelden hem meer dan wie ook in staat de status van de Bijbel als “woord van God” in Frage te stellen. Voor hem moest de Bijbel op dezelfde manier bestudeerd worden als profane teksten.
Lees verder...Fragment Spinoza Opera van Ton de Kruyf op Youtube gebracht
De blogs die ik bracht op 3 mei 2008 over de “Opera Spinoza van Ton de Kruyf (1971)” (zie blog), en op 10 febr. 2012 over “Ton de Kruyf, componist van Spinoza Opera, op 1 februari 2012 overleden” (zie blog), fungeerden, zoals uit reacties blijkt, een beetje als een “ontmoetingsplatform” en een “condoleanceregister.”Van Olivier Sliepen, een vriend van Ton de Kruyf, ontving ik een kopie van de door hem gedigitaliseerde opname uit 1971. Deze heeft hij tevens aangeboden aan Donemus.
Vandaag heb ik van een aaneensluitende episode uit het deel na de pauze van deze Spinoza Opera een video gemaakt en op Youtube geplaatst. Ik ga deze ook toevoegen aan de eerdere blogs.
Het is bedoeld als een hommage aan Ton de Kruyf, biedt geïnteresseerden een impressie van deze eenmaal uitgevoerde opera, waaraan op deze wijze de herinnering bewaard blijft.
In 1971 werd het Holland Festival met de Spinoza Opera geopend.
De première was op 24 juni 1971 in Scheveningen.
Een productie van De Nederlandse Operastichting
Componist: Ton de Kruyf (1937-2012)
Librettist: Dimitri Frenkl Frank ((1928-1988)
Uitvoerenden
Bezetting: Meinard Kraak (Spinoza); Bert Bijnen (Rembrandt); Pieter van den Berg (Rabbi Morteira); René Claassen (Zacuto); Jan Blinkhof (Magistraat); Emmy Greger (Hendrickje); Sophia van Sante (Italiaanse gravin); Maria Franssen (Pools meisje)
Utrechts Symfonie Orkest o.l.v. Francis Travis
regie: Bodo Igesz
Kostuums, decor- en lichtontwerp: Neil-Peter Jampolis
Eindverantwoordelijke productie: Léon Schoenmakers
Hoe staat het met het Spinoza-beeld van Roy Greve?
Iemands overlijden kan, als er onvoldoende geregeld is, ook het einde betekenen van projecten die deze persoon had opgezet. Het 
plotselinge overlijden op z’n 54e in augustus vorig jaar van kunstenaar en kunstpromotor Saco Keikes, luidde het einde in van de Phoenix Foundation, waarvan hij de oprichter en secretaris was. Voorzitter Robert Scholten: "Saco was het brein, de grote inspirator; Saco was bevlogen, een man met visie - nu hij er niet meer is heeft dit geen zin meer.”
Wat is het lot van het Spinozabeeld dat kunstenaar Roy Greve voor de Phoenix Foundation maakte?
Op donderdag 30 september 2010 werd in Amsterdam bij de opening van het Spinoza Centrum voor Neuro Imaging een voorstudie van het portretbeeld van Spinoza getoond dat daar een plaats zou krijgen. Het blijkt tot heden nog niet te zijn voltooid. Het contact met het Amsterdamse Spinoza Centrum liep helemaal via Saco Keikes, maar door diens overlijden is blijkbaar ook de voortgang van het Spinoza-beeld gestokt. “Saco Keikes heeft mij veel werk laten doen zonder tegenprestatie”, klaagt de beeldhouwer. “En omdat ik tot nu toe helemaal vol zit met opdrachten is deze opdracht blijven liggen.” Voor hem was het dus een opdracht van de Phoenix Foundation en niet van het Spinoza Centrum voor Neuro Imaging.
Lees verder...
Nog na 500 jaar: terugkeer van marranen tot het jodendom!
De zaak die de Amsterdamse Sefardisch-joodse gemeenschap met Spinoza had, is al vaker geanalyseerd als een geval van spanningen die ontstonden vanuit het verlangen en de pogingen van voormalige marranen om weer helemaal als volwaardig joods erkend te worden - door hun eigen joodse broeders elders én door de Amsterdamse bestuurderen. Ook is vaker op het schrijnende gewezen dat zij, om hun gemeenschap ‘zuiver’ te houden, met de zware Herem zelf trekken van de inquisitie hadden overgenomen.
Kortom, degenen die zich met Spinoza bezig houdt zal telkens weer op connecties stuiten met de lotgevallen van marranen elders in de wereld. N.a.v. van mijn vorige blog kreeg ik een artikel toegezonden, gedateerd 27 februari 2012: “De bekeerde joden van Mallorca kunnen weer joods worden.”
[Door op de afbeelding te klikken verschijnt het leesbaar]
Het gaat over de Chuetas van Majorca, die blijkbaar ook een variant van de marranen zijn. Opmerkelijk is hoe ook de Chuetas van Majorca aan bepaalde gebruiken vasthielden – juist zaken waar de inquisitie de vinger achter probeerde te krijgen om te bewijzen dat men vanbuiten katholiek leek, vanbinnen joods bleef. Het verschijnsel van de Chuetas was nieuw voor mij, maar als je even Google inschakelt, vind je weer heel wat. Er wordt in onderstaande video op gewezen hoe juist internet een groot hulpmiddel is bij al die zoektochten naar de eigen roots.
Lees verder...Waarom ik niet aan een ISVW-cursus deelnam
Even heb ik eerder dit jaar geaarzeld of ik de cursus die op 3 en 4 maart op het ISVW werd gegeven, "Spinoza; een inleiding", zou gaan volgen. De gelegenheid om prof. Herman De Dijn weer eens te horen, wilde ik wel aangrijpen. Maar ja, zou een cursus die zich duidelijk richtte tot beginners nog iets voor mij zijn? Maar toch, telkens weer een Spinoza-herhalingsoefening kán nuttig zijn. Maar toen ik voor een tweede keer weer eens naar het programma ging omzien, hielp het feit dat ook Ton de Kok geprogrammeerd stond met een lezing en zelfs als begeleider, mij zeer in het nemen van een beslissing om niet te gaan.
Nu staat de tekst van Ton de Kok’s inleiding als pdf op de website van de ASK – een goede gelegenheid dus om achteraf mijn eventuele ongelijk te toetsen. Maar lezing bevestigt mijn 'voor'-oordeel: ik had geen ongelijk en moet er niet aan denken dat ik - tenenkrommend - onder de toehoorders had gezeten. “Dames en heren, het eigenbelang voorop stellen, daarmee is niets mis. Als u dat ‘weloverwogen’ doet, bent u geen egoïst, maar bedrijft u een rationele vorm van naastenliefde.” Van die dingen, Kok, van die dingen…
Ik ga zijn toespraak niet analyseren, maar wijs er alleen op hoe het normatieve ervan afdruipt, ook waar hij stelt: “Maar Spinoza dacht niet in termen van normen en waarden. God of de natuur kent geen normen en waarden.” Merk op hoe sterk normatief zijn stukje is en zijn “Tien spinozistische geboden van de politicus.”
Zie hoe voor hem Damasio een tegenstander van de idee van een vrije wil zou zijn [zie mijn blog van 8 maart 2011: Antonio Damasio: "idioot om te beweren dat wij geen vrije wil zouden hebben"].
Iemand die aan het slot van zijn praatje Spinoza net als Leibniz laat vinden dat we in de best mogelijke wereld leven, heeft van Spinoza’s God niets begrepen.
Het enige voor mij waardevolle is dat hij opent met een duidelijk Spinozistisch gedicht uit 1890 van Sully Prudhomme. Dat zal ik straks graag toevoegen aan mijn blog met andere Spinozistische gedichten van deze Franse dichter. Alleen jammer dan weer dat hij niet aangeeft waar hij het gevonden heeft en wie de vertaler ervan is.Om niet in mineur te eindigen neem ik hier dat gedicht over.
Lees verder...Sefardische geschiedenissen
Avant-propos, par Jean-Christophe Attias
Première partie : RACINES
Les racines sépharades de l’Europe chrétienne ? Philosophie, théologie et exégèse, Jean-Christophe Attias
La métaphore et le partage, Alain de Libera
Les Sépharades, passeurs et passants, Marwan Rashed
Seconde partie : GENESES
Une genèse sépharade de la modernité européenne ? Spinoza, ses lectures et ses lecteurs, Pierre-François Moreau
Ou bien spinozisme, ou bien messianisme, Gérard Bensussan
Spinoza et le tournant marrane de l’histoire sépharade, Natalia Muchnik
Bibliographie sélective
Don Lope de Vera y Alarcón (1619-1644) - Juda el Creyente
Om het argument van Albert Burgh ten faveure van het RK geloof, n.l. dat het door de eeuwen heen door zovelen werd aangehangen, te pareren, wees Spinoza in zijn antwoord aan hem (brief 76, eind 1675, begin 1676] op de farizese joden die zich erop beroemen dat ze de meeste martelaren voor het geloof tellen. En dan noteert hij:…
…, neque hoc mendacio. Ipse enim inter alios quendam Judam, quem fidum appellant, novi, qui in mediis flammis cùm jam mortuus crederetur, hymnum, qui incipit, tibi Deus animum meum offero, canere incepit, et in medio cantu, expiravit."En dit is geen leugen, want ik weet zelf onder anderen van een zekere Juda, die men de Getrouwe noemt, die temidden der vlammen, toen men hem reeds dood waande, de lofzang aanhief die begint met de woorden: Aan u, o God, bied ik mijn ziel, en midden in dat gezang de geest gaf.” (vert. Akkermans. Ik kom nog op diens aantekening).
Voor Rebecca Goldstein, De onbekende Spinoza, is deze plaats hét bewijs (en het enige bewijs) voor haar overtuiging dat Spinoza zich verbonden was blijven voelen met het lot van het joodse volk.
Lees verder...Cogitata Metaphysica
Onlangs (her)las ik de Cogitata Metafysica [CM - Metafysische gedachten]. Een best wel intrigerende tekst die hier en daar enig licht werpt op vergelijkbare passages in de Ethica. Eerlijk gezegd heb ik er mijn twijfels over of klopt wat Lodewijk Meijer namens Spinoza in zijn voorwoord schrijft, n.l. dat ook in de Metafysische gedachten, “onze auteur niets anders dan de meningen van Descartes en hun bewijzen, zoals ze in zijn geschriften gevonden worden of zoals ze door een gerechtvaardigde gevolgtrekking uit de door hem gelegde fundamenten moesten worden afgeleid, naar voren heeft gebracht.”
De CM kent twee delen; het eerste deel telt 6 hoofdstukjes, waarin behandeld worden: het zijnde, de fictie en de gedachtenconstructie; essentie, existentie, idee en kracht; noodzakelijkheid, onmogelijkheid, mogelijkheid en contingentie; duur, tijd, tegenstelling, rangschikking; transcendentale termen als het ene, ware en goede. Het tweede deel bevat 12 hoofdstukjes over attributen van God: eeuwigheid, eenheid, onmetelijkheid, onveranderlijkheid, enkelvoudigheid, leven, verstand, wil, macht; de schepping, de medewerking Gods en als laatste: over de menselijke geest.Naar mijn indruk zit in dit alles veel meer Spinoza verscholen dan wel wordt aangenomen.
Ik ging op zoek naar meer informatie over de Cogitata Metafysica en moest tot mijn teleurstelling vaststellen dat er op internet niets over te vinden is. In al die boeken die door de geleerde wereld over het werk van Spinoza over de wereld worden uitgestort, komen nadere analyses op de CM niet voor; ook worden niet of nauwelijks passages uit de CM gebruikt ter nadere toelichting van Spinoza’s filosofie. Ik kon ze althans niet vinden. Alsof dit werk van hem als de pest gemeden wordt.
Spinoza & The Art Of Nietzsche
Wat moet hoogleraar Spinoza-studies, Piet Steenbakkers, geflankeerd door twee dames op de cover van een boek over Nietzsche? Zijn naam verscheen onlangs tussen Anne Borsboom en Anne Woodward als schrijvers van een boek dat in november uitkwam en waarvan over een week de Engelse vertaling in Cambridge gepresenteerd zal worden, maar dat ook als Nederlandse uitgave al een deels Engelse titel draagt:
Anne Borsboom, Piet Steenbakkers & Anne Woodward: The Art Of Nietzsche. Nietzsche als kunstenaar. De Witte Uitgeverij, 2011 - ISBN 978-94-6107-097-5.
Zoals ik onlangs al liet weten houd ik me regelmatig, behalve veel met Spinoza ook met Nietzsche bezig; en ik schreef ook al eens dat me opgevallen was dat nogal wat schrijvers van boeken over Spinoza ook over Nietzsche
geschreven hebben, b.v. Karl Jaspers, Abraham Wolf, Gilles Deleuze, Yirmiyahu Yovel, Charlie Huenemann.
De uitgever over dit boek:
“Veel is geschreven over Nietzsches filosofische opvattingen over kunst, maar in "The Art of Nietzsche" wordt hijzelf benaderd als kunstenaar. Hiermee krijgen we niet alleen een intrigerend beeld van deze muzikale dichter, maar wordt ook zijn filosofie helderder.
Lees verder...Presentatie van The First Modern Jew
Gisteren werd op Youtube een amateuristisch filmpje gezet van, zoals de titel luidt, “Dan's Book Reception Speech”. Met ‘Dan’ is Daniel B. Schwartz bedoeld en met ‘Book’ uiteraard zijn The First Modern Jew - Spinoza and the History of an Image [zie dit blog]. De boekpresentatie werd op 28 februari 2012 gehouden op de George Washington University.
De beeldkwaliteit is mager, de geluidskwaliteit redelijk - men krijgt een indruk. 
De auteur leest een stukje voor uit het vijfde hoofdstuk (From the Heights of Mount Scopus: Yosef Klausner and the Zionist Rehabilitation of Spinoza) over wat hij noemt “the Jewshiest episode in my book”, te weten de manier waarop Joseph Klausner (1874-1958), als hoogleraar joodse geschiedenis en Hebreeuwse literatuur aan de Hebreeuwse Universiteit van Jerusalem, bij gelegenheid van de herdenking van het feit dat Spinoza in 1927 250 jaar geleden was overleden, Spinoza's ban beëindigde. Het geeft tegenwoordig terecht aanleiding tot veel hilariteit.
De introductietiespraakjes laat ik zitten [zie hier], het toespraakje van Dan Schwartz haal ik hier binnen.
Alkmaarse gemeenteraad bezien vanuit Spinoza's politieke filosofie
D66 Alkmaar organiseert politiek café.
Thema: Politieke filosofie van Spinoza en een doorkijk in de lokale Alkmaarse Raad door raadslid René de Boer.
Niet alleen staat de Nederlandse filosoof Spinoza uit de 17de eeuw op het oude briefje van duizend gulden, ook nu nog is de belangrijkste wetenschappelijke prijs de Spinozapremie. Recent onderzoek (J.Israel) verdedigt dat Spinoza intellectueel DE Architect is van de Verlichting. De Verlichting is de cultuurperiode in de geschiedenis waarin het gebruik van de rede ook verlichting moest brengen. Het stond voor bevordering van de wetenschap en intellectuele uitwisseling; het was tegen bijgeloof, intolerantie en misbruik in de kerk en staat.Spinoza heeft ook een politieke filosofie. Op woensdag 14 maart om 20.00 wordt hier in De Vestibule door D66-raadslid René de Boer nader op ingegaan. De basis hiervan ligt in de menselijke natuur, de kern van zijn politiek is samenwerking en uiteindelijke doel is de vrijheid. Hiermee is Spinoza nog steeds hyperactueel!
Het is niet alleen theorie deze avond. Met behulp van de centrale begrippen en stellingen vanuit het denken van Spinoza kunnen we samen kijken in hoeverre het nog zeggingskracht heeft over locale actuele kwesties in de Alkmaarse raad. Het gaat er bij Spinoza om dat we de menselijke handelingen niet bespotten, niet betreuren, niet veroordelen, doch begrijpen! De zaal in De Vestibule is open om 19.45 uur. Een ieder krijgt ook nog twee consumpties betaald door D66! Doen zou ik zeggen. De lezing begint om 20.00 uur, einde -inclusief discussie- is 22.00. Adres: Vestibule, Ritsevoort 12, 1811DN, Alkmaar.[Bron: Groot Alkmaar Dichtbij - website D66Alkmaar]
Ik ben benieuwd of het om dezelfde René de Boer gaat die af en toe reageert op dit weblog. Zo ja, dan wens ik hem hier een grote opkomst en een succesvolle avond toe.
Hendrik Cordes (1649 – 1678) "Spinoza's dominee"
Misschien moeten we hetgeen Colerus schrijft over wat Spinoza van deze dominee vond met een korreltje zout nemen, maar Spinoza zou voor deze Hendrik Cordes ‘een groote agting’ hebben gehad.
Hendrik Cordes, zoon van de uit Hamburg afkomstige en in Jena opgeleide Paulus Cordes (1613-1674) die dominee was in de Lutherse gemeente in Amsterdam, was een van de leerlingen van de bekende Lutherse dominee Coenraad Hoppe (1621-1670) door wiens invloed mede de zogenaamde 'Nederlandsche richting' opkwam naast het Duitse element dat tot dan toe overheersend was geweest. Hoppe was zich tevens gaan wijden aan de opleiding van aanstaande predikanten, waarvan Hendrik Cordes er dus een was.Nadat in de Lutherse gemeente te ’s Gravenhage op 14 augustus 1674 ds. Glaserus (die op zijn beurt had bijgedragen aan de opleiding van Coenraad Hoppe) was overleden, werd Hendrik Cordes er beroepen. Nadat hij was ingezegend door zijn vader, werd hij op 12 september door zijn ambtgenoot ds. Schelhammer aan de Haagse Lutherse gemeente voorgesteld (Hendriks vader overleed 11 december datzelfde jaar). Hendrik Cordes verkeerde slechts tamelijk kort in die predikantenpositie, want hij stierf, pas 29-jaar oud, op 28 juli 1678 aan de tering.
Lees verder...
