"Der Versuch, zwingende Argumente für die Existenz Gottes zu finden, hat eine uralte Tradition. Aristoteles führte vor über 2300 Jahren einen Gottesbeweis, in späteren Jahrhunderten taten es ihm Anselm von Canterbury, Thomas von Aquin, René Descartes, Baruch de Spinoza und Gottfried Wilhelm Leibniz nach. Bemerkenswert an all diesen cleveren Argumenten ist, wie wenig Überzeugungskraft sie haben. Es ist unwahrscheinlich, dass je eines von ihnen einen Atheisten bekehrt hat. Auch wenn seine Existenz tausendmal bewiesen würde: Gott bleibt Glaubenssache."
Spinoza in The International Encyclopedia of Ethics
Dit jaar verscheen de indrukwekkend uitziende (ja, ze worden nog uitgegeven - encyclopedieën)
Hugh LaFollette (Ed.), The International Encyclopedia of Ethics. Wiley-Blackwell, 2013 - 5486 pagina's
Michael LeBuffe schreef daarvoor het lemma "Spinoza, Baruch" (jawel, nog altijd Baruch...).
Het abstract luidt: "Baruch, or Benedictus, Spinoza (1632–77) is the author of works, especially the Ethics and the Theological-Political Treatise, that are a major source of the ideas of the European Enlightenment. The Ethics is a dense series of arguments on progressively narrower subjects – metaphysics, mind, the human affects, human bondage to passion, and human blessedness – presented in a geometrical order modeled on that of Euclid. In it, Spinoza begins by defending a metaphysics on which God is the only substance and is bound by the laws of his own nature. Spinoza then builds a naturalistic ethics that is constrained by, and to some extent is a product of, his strong metaphysics. Human beings are individuals that causally interact with other individuals and are extremely vulnerable to external influence. They are not substances. Moreover, human beings are bound by the same laws that bind all other individuals in nature, so Spinoza presents accounts of goodness, virtue, and perfection that are consistent with these perfectly general laws. Spinoza's principal influences include René Descartes, Thomas Hobbes (see Hobbes, Thomas), Moses Maimonides (see Maimonides, Moses), the Roman Stoics (see Stoicism), and Aristotle (see Aristotle). Although his innovative philosophical views undoubtedly contributed to the strong writ of cherem, or ostracism, that Spinoza received from the Portuguese Jewish community of Amsterdam in 1656, his work nevertheless also shows the influence of the study of Scripture and of Jewish law." [Cf.]
LeBuffe geeft zijn artikel niet vrij. Om een idee te geven van het 'format' dat LaFollette z'n auteurs meegaf, hier het PDF van het lemma "Wittgenstein, Ludwig" geschreven door Edward Harcourt.
Fabrice Audié, Frans Spinozageleerde achter de schermen
Over deze France Spinozageleerde is niets te vinden dan zijn werk. Verder geen enkel biografisch of ander gegeven. Alleen voor zijn hulp aan het theaterspel "Cet asile de l'ignorance - Benoît Spinoza" [cf. blog]: "Merci à Fabrice Audié du site des Amis de Spinoza pour son aimable aide." [Cf.] Hij is dus betrokken bij de AAS, Association des Amis de Spinoza. Zoals ook hier te zien is, is Fabrice Audié et le Groupe de recherches spinozistes verantwoordelijk voor de AAS-site.Daar enige studies van hem over de TIE vrij als PDF zijn in te zien, lijkt me wel nuttig toch een blogje hieraan te besteden ten gerieve van hen die goed Frans lezen. Het meest kom je verwijzingen tegen naar zijn
En over ditzelfde onderwerp het hoofdstuk
Fabrice AUDIÉ, "Spinoza et les mathématiques." In: Claude Cohen-Boulakia, Mireille Delbraccio et Pierre-François Moreau (dir.): Lectures contemporaines de Spinoza. PUPS, 2012 [cf. blog]
Lecture et discussion par Cécile Nicco, « Fabrice Audié, Spinoza et les mathématiques, Paris, PUPS, 2005, 197 pages, 18 €. », Astérion [En ligne], 5 | 2007, mis en ligne le 31 janvier 2007, consulté le 30 septembre 2013. URL
Verder verschenen er over de Tractatus de intellectus emendatione:
• Fabrice Audié, Remarques sur les idées simples dans le TIE [PDF]
• Fabrice Audié, La règle générale dans le Traité de la réforme de l'entendement [PDF]
• Fabrice Audié, Notes sur cogitatio et mens dans le TIE. [PDF]
Zie, niemand weet wat een lichaam vermag
"A body percussion solo" door Olaf Keus, "inspired by Stomp Barbatuque and Elina Kivela", in het "Spinoza theater" in Amsterdam voorjaar 2013 (ik neem aan dat hiermee het theater van het Spinoza Lyceum bedoeld is). 26 sept. 2013 door hemzelf op Youtube gezet.
Illustratie van "Etenim, quid Corpus possit, nemo huc usque determinavit..." Ethica 3/2s
Is er dan toch een artikel met Kafka én Spinoza in de titel?
In het eerste van twee blogs die ik had over Kafka en Spinoza, schreef ik: "Opvallend is dat er geen enkel artikel, laat staan een monografie aan de relatie Kafka – Spinoza is gewijd. Althans ik kon tot heden niets vinden." Daarop ontving ik recent van dr. Niels Bokhove (Kafka-deskundige, medeoprichter en voorzitter van de Nederlandse Kafka-Kring, maar dat ontdekte ik pas later) deze mail:
"Wel degelijk is er ooit een artikel over Spinoza en Kafka verschenen, maar inderdaad moeilijk vindbaar: Pierre Fauchery, "De Kafka à Spinoza", Action (1946) Nr. 100, p. 14-15. Ik heb er een bijna onleesbare kopie van.
Overigens vraag ik mij af of een speurtocht naar een invloedrelatie wel zinvol en vruchtbaar is. (1) Wat is invloed eigenlijk? (2) Kafka las hem (welk werk? Ethica?) in zijn jeugd, verder is er niks bekend behalve dan dat verhaal over het godsbewijs."
Dit maakte mij nieuwsgierig en ik verzocht om scans van het artikel. Intussen ging ik op internet op zoek naar wat er over Pierre Fauchery te vinden was. Er bleek wel iets te vinden.
Van het eerste dat ik tegenkwam schrok ik nogal: "En France, l’organe marxiste Action et Pierre Fauchery lancèrent la question aux écrivains et aux lecteurs: « Faut-il brûler Kafka ? »." [Cf.]
Lees verder...Godsbewijs in Torgny Lindgren's De Bijbel van Doré
"Omdat wij ons een volmaakte wereld kunnen voorstellen, moet het er zijn. Als het er niet is, dan is het niet volmaakt. Dus. En iemand moet het hele heelal in gang hebben gezet. Dus. De hele schepping is doelgericht en fraai, er is een achterliggende gedachte, er moet een schepper zijn. Dus. In ons bewustzijn is de gedachte aan God als vanzelfsprekend aanwezig. Dus. Alle volkeren stellen zich voor dat God bestaat, er is geen volk te vinden dat er niet een of andere God op na houdt. Behalve mogelijkerwijs de communisten. Dus. Bovendien is God bijzonder van nut. Dus. Daar komt bij het godsbewijs van Spinoza, die weliswaar erg duister is maar desondanks zonder meer houdbaar moet zijn omdat Spinoza erin geloofde….”
Dit is wat de oude man op een dictafoon inspreekt over zijn leven - het zijn de overwegingen van de hoofdpersoon die het verder zonder naam doet in Torgny Lindgren's luchtig en speelse De Bijbel van Doré [De Geus, 2010].
Daarin vertelt de Zweedse verteller het verhaal van een jongeman, zoon van een geleerde houtvester, die wegens een dyslectische stoornis nooit lezen en schrijven onder de knie kon (of wilde?) krijgen. De jongen doet echter allerlei kennis op over het aardse en 'bovenaardse' leven via de fantasierijke en dramatische etsen in de bijbel van Doré. Daarbij neemt hij de verhalen van zijn grootvader, leraar Zweedse letterkunde, gulzig in zich op. Hij is intelligent en beschikt over een fenomenaal geheugen voor afbeeldingen en verhalen. Dit alles komt hem goed van pas als hij in een opvoedingsinrichting belandt waar zijn vader hem in arren moede heen zend: een 'tehuis van onnozelen'. Daar herschept hij zelf het verhaal van Doré en begint hij te filosoferen over God en mens; over eerlijkheid, ouderlijke liefde en alles waar een filosoof in de dop over te denken komt. "Lezen," had zijn vader gezegd, "is begrijpen." De lezer wordt echter uitgedaagd mee te maken wat er met je denken gebeurt als er geen "letters tussen mij en de wereld instaan." De jongen verzint zijn eigen waarheid, en schept zo een wereld waarin hij volmaakt gelukkig kan zijn. Waar Hayy Ibn Yaqzan van Ibn Tufayl tot kennis komt op basis van ontdekkingen in de echte wereld, komt deze jongen uit De Bijbel van Doré tot kennis en geluk in de fantasiewereld die hij vanuit afbeeldingen en verhalen schept. Een alternatieve Ethica als het ware.
[Openingstekst overgenomen van Evelien de Nooijer op Over Boeken, enzo]
Warren Montag over Louis Althusser (1918 - 1990) en Spinoza
Dat Warren Montag een groot kenner van Louis Althusser (en Spinoza) is laat hij zien aan twee werken die hij dit jaar publiceerde. Daarover zo dadelijk.
Althusser schreef en onderwees niet eens zoveel over Spinoza, zo lezen we in Montag's voortreffelijke inleiding bij de Engelse vertaling van Etienne Balibar's Spinoza and Politics. Maar het feit dat Althusser zich Spinozist noemde had grote invloed in de '60-ger jaren, toen hij hoofd was van de Ecole Normale Supérieur. Men moest minstens van Spinoza gehoord hebben, was zijn stelregel. De Marx-lezing zoals hij en zijn studenten en medewerkers (w.o. Balibar) via a.h.w. de lenzen van Spinoza voltrokken, liet een heel nieuwe vorm van Marxisme én via vervolgens weer injectie met Marx's inzichten van Spinoza's teksten een geheel nieuw Spinozisme opbloeien - een Spinozisme van een Marxistische smaak: een die een diepgaander materialistische leeswijze introduceerde dan er eerder bestond (zeker na de meer idealistische leeswijze van de vroegere Duitse romantici en idealisten).
De materiële kant van Ideologie
Althusser zag in Spinoza de eerste die een adequate 'theorie van de ideologie' had ontwikkeld; één waarin de fout vermeden werd in ideologie alleen maar of vooral een "vals bewustzijn" te zien. In Spinoza zag hij de mogelijkheid om een aantal valkuilen van de "klassieke ideologiekritiek" te vermijden, n.l. dat het imaginaire geen realiteit of materialiteit zou bezitten. In de gelijkstelling van de belangrijkste ideologie van zijn tijd, n.l. de religie, met "product van de verbeelding", zag Spinoza zijn typering niet als die van "een illusie". Integendeel, ideologie was als elke imaginatio niet een zuivere vergissing, of alleen maar iets negatiefs of ontkenning van realiteit: er zat een kern van (praktische) waarheid in, waardoor mensen en de samenleving er nut van konden ondervinden. Althusser muntte de notie (zoals Montag omschrijft - cf. hierna de inleiding "Why Read Althusser Today?"): “the material existence of ideology”.
Franciscus van den Enden "Free Political Propositions And Considerations of State"
Nadat ik op 20 augustus 2013 als internetuitgever van Wim Klever, diens boek Met oude Grieken, Van den Enden en Spinoza naar echte Directe Democratie, inclusief hertaalde en toegelichte Vrye Politijke Stellingen (1665) kon heruitbrengen [cf. dit blog], kan ik nu aankondigen dat de Engelse vertaling die Klever verzorgde van het Van den Enden-deel, aangevuld met biografisch materiaal en een selectie uit Kort Verhael nu eveneens op internet als e-book in PDF-formaat is geherpubliceerd als: Franciscus van den Enden, Free Political Propositions And Considerations of State (1665) [Cf. PDF]
Hiermee levert hij een belangrijke bijdrage aan de internationale Spinoza-studie, waarbij nu kennis kan worden genomen van het werk van deze belangrijke leermeester van Spinoza. Well done!
Spinoza aan de VU in Brussel
Aan de Vrije Universiteit Brussel [campus Etterbeek] zal prof. Jef Van Bellingen van de vakgroep FILO aan de Vrije Universiteit Brussel, een drietal lezingen verzorgen over de filosofie van Spinoza, telkens aan te vangen om 10:00 uur
op 15 oktober 2013: Spinoza: gelukzalig door filosofie
op 22 okt 2013: Spinoza’s intellectuele liefde tot God
op 5 nov 2013: Het politiek realisme van Spinoza
Gezien de korte omschrijvingen belooft het een interessante lezingenreeks te worden.
Meer info en inschrijven op de betreffende webpagina
Vandaag uitreiking NWO-Spinozapremies
Vandaag, vrijdag 27 september 2013, vindt de feestelijke uitreiking van de NWO-Spinozapremies plaats in de Nieuwe Kerk in Den Haag. Michail Katsnelson, Bert Weckhuysen en Piek Vossen ontvangen de premie uit handen van staatssecretaris van OCW Sander Dekker en NWO-voorzitter Jos Engelen. De laureaten presenteren bij de uitreiking hun onderzoek en hun plannen met de premie.
De laureaten ontvangen elk 2,5 miljoen euro én een Spinozabeeldje dat onderdeel is van deze hoogste Nederlandse wetenschappelijke onderscheiding. [NWO]
Yitzhak Y. Melamed's "Spinoza's Metaphysics" besproken
In de NDPR vandaag een review door Charlie Huenemann (Utah State University) van het boek van Yitzhak Y. Melamed, Spinoza's Metaphysics: Substance and Thought [Oxford University Press, 2013]
Het versterkt zeer de indruk die ik al had, namelijk dat dit boek heel goed ongelezen kan worden gelaten door degenen die Spinoza's filosofie beter willen leren begrijpen (terwijl Spinozascholars die hun partijtje mee willen blazen in de disharmonie die er via interpretaties ontstaat het uiteraard zullen vreten).
Melamed probeert kaas te maken van de oneindige attributen die we niet kennen - die buiten uitgebreidheid en denken - en waarover Spinoza dus wijselijks niet meer zegt dan dat ze er moeten zijn. Melamed probeert daar toch nadere analyse naar te doen en daar hij meent dat er in de ideeën (het denken) facetten weerspiegeld moeten zijn van die andere attributen (hoewel wij die niet kunnen waarnemen - het wordt echt een vorm van hocus pocus...) besluit hij dat er twee vormen van parallellisme moeten zijn: die tussen ideeën en dingen en die tussen attributen. Ik vermoed dat Huenemann groot gelijk heeft met te constateren dat het uiteindelijk toch om één en hetzelfde parallellisme gaat, zodat je je kunt afvragen wat we aan dat nieuwe onderscheid hebben. In welke gebieden brengt het ons verder? Je kunt je als filosoof druk maken om weinig, waardoor sterk de indruk ontstaat van een nieuwe, Spinozistische scholasiek.
Iets waar Melamed ook meer over te weten probeert te komen zijn de oneindige modi, waarvan Spinoza alleen het bestaan bevestigt en er verder ook nauwelijks iets over zegt. Melamed constateert dat er toch te weinig gegevens zijn om er meer over te zeggen en meent dat de functie die ze vervullen is: de eenheid te poneren van de vele singulariteiten als dingen en gedachten. De oneindige modi maken dat er patronen en regelmatigheden te ontdekken zijn.
Voorts benadrukt Melamed, maar daarin is hij niet uniek, dat Spinoza dan wel tegen dualisme opkwam (tussen God en wereld, tussen lichaam en geest als aparte zaken), maar dat zijn filosofie wel van een sterk attributief dualisme doordrongen is: het denken en het uitgebreide (aspecten van eenzelfde realiteit) zijn nooit tot elkaar te herleiden.
Om te vergelijken
|
Stadia van de mystici |
Kensoorten van Spinoza |
|
via purgativa (reiniging) |
imaginatio (vergt emendatio) |
|
via illuminativa (verlichting) |
ratio (natuurlijk licht op notiones communes) |
|
via unitiva (vereniging) |
intuitio (scientia intuitiva) |
Hoezo werd schabunoth gewijzigd in Shekhinah? De creatie van een mythe
Nadat Adriaen Koerbagh na verraad in Leiden was gevangengenomen en in Amsterdam in de gevangenis werd gezet, begon op vrijdag 20 juli 1668 het verhoor. Daarvan is het verslag te vinden in K.O. Meinsma, Spinoza en zijn kring:
"Gevraagd, of hij Hebreeuwsch verstond? zegt: "alleen met behulp van een woordenboek". Gevraagd, wat het Hebreeuwsche woord "schabunoth" wil zeggen? antwoordt: "ik weet het niet, en moet 't zoeken uit 't lexicon Buxtorpi.*) Zegt, met Van Berckel en de anderen omgegaan te hebben, doch met Spinoza nooit over deze leer te hebben gesproken." [p. 310]
*) Meinsma geeft hierbij deze noot: חכ שבענת (chagh schabunoth = pinksteren. vgl Bloemhof op pinxter. [Dat lemma uit Bloemhof neem ik op aan het eind van dit blog].
Lees verder...Machiavelli's "Deus sive Fortuna..."?
In het spoor van het vorige blog breng ik hier een van de vele video's van de conferentie die in mei van dit jaar werd georganiseerd o.l.v. Filippo Del Lucchese aan de Londense Brunel University over: 'Machiavelli's The Prince: Five Centuries of History, Conflict, and Politics' [cf.]
Dit was n.a.v. het feit dat De Prins 500 jaar geleden verscheen. In een multimedia project werden vele video's naar Youtube gebracht. Wie die allemaal gaat bekijken? Hier neem ik die van de Spinoza- en Althusser-deskundige Warren Montag die sprak over ‘Uno mero esecutore’: Moses, God and fortune in the The Prince.
Uiteraard komen de begrippen fortuna en virtù aan de orde. En even oppert hij dat Machiavelli een Deus sive Fortuna voor ogen stond.
Sonja Lavaert over Spinoza en Machiavelli (en teveel meer)
Toen ik met veel zuchten en steunen in de zomer van 2001 het boek van Sonja Lavaert, haar proefschrift Het perspectief van de multitude. Agamben, Machiavelli, Negri, Spinoza, Virno [Vubpress, 2011 - books.google] gelezen had, besloot ik er geen blog aan wijden. Het weergeven van mijn bijna tweevoudige leeservaring zou zeer negatief uitvallen en daar had ik geen zin in. Ik liet het erbij.
Ik had mij het boek toen vooral aangeschaft in de hoop om via de uitleg van Lavaert mogelijk iets meer van Negri, tegen wie ik in de loop der tijd grote weerstand had opgebouwd, te begrijpen. Die hoop bleek ijdel. De vage praat bracht mij tot een woede, die maakte dat ik er beter niet over kon schrijven - zo'n humbug vond ik bijna alles wat er van hem ook via een welwillende lezer als Lavaert te lezen was. Van die woede is nu alleen verbazing overgebleven. Nu kan ik het boek ter hand nemen om er weer eens een hoofdstuk of wat paragrafen in te lezen, waarbij je hier en daar interessante gezichtspunten en andere krenten eruit kunt opspitten.
Onlangs pakte ik het boek weer eens op, want ik herinnerde mij dat ze interessante dingen geschreven had over Machiavelli en over Spinoza en diens gebruik van Machiavelli. Ik begon daarvoor middenin het boek, waar ze uit zichzelf schreef en zich losgemaakt had van Negri. Daar werd haar tekst leesbaar, want ze heeft veel kennis over Machiavelli en Spinoza.
Lees verder...Giordano Bruno had een Spinoza kunnen worden
Het recente nummer van Philosophy Now (okt-sept) bevat een artikel van Dale DeBakcsy (delves into the secret origins of modern philosophy) over Giordano Bruno (1548-1600). Het is eigenlijk alleen voor abonnees op de site te lezen, zoals u via de vorige link hebt bemerkt, maar via deze link brengt Google ons er wellicht via enig abracadabra toch naartoe...
Daarin de volgende alinea:
"It’s interesting to me that all of this borrowing and stitching together produced a conception of the universe that closely mirrors that of Spinoza’s revolutionary Ethics, written nearly a century later, with its focus on the perfection of the infinitely complex universe and man’s highest calling, to contemplate it and find our own natures written therein. Had Bruno been a bit more staid in presentation or less combative in personality, or if he had not lived in an era when Catholicism was desperately thrashing about to find its feet again, perhaps we would be seeing him rather than Spinoza as the link between medieval and modern philosophy."
Aan het slot verwijst hij naar de meest recente biografie over Bruno: Ingrid Rowland’s Giordano Bruno: Philosopher/Heretic [University of Chicago Press, 2008 - books.google], waarvan ik hier de cover binnehaal.
Op 12 april 2013 had ik een blog met de titel: "Giordano Bruno (1548 - 1600) en Spinoza"
Lotgevallen van Freudenthal’s en vervolgens Brunner’s Spinoza-bibliotheek
Ter afsluiting van een aantal blogs over Constantin en Lotte Brunner (en hun belangstelling voor Spinoza), wilde ik graag een blog maken over de lotgevallen van Freudenthal's Spinoza-bibliotheek die Brunner in 1912 verwierf. Deze was door omstandigheden gedwongen in 1923 om zijn – door aanvulling met z'n eigen Spinoza-boeken – grotere Spinoza-bibliotheek te verkopen. Deze bibliotheek kwam in het kader van het vredesverdrag van Versailles, waarbij Duitsland verplicht werd de boekenschat van de oude Leuvense universiteit te restitueren, tenslotte in Leuven terecht. Ik nam aan dat de collectie vervolgens verloren is gegaan samen met bijna heel het Leuvense boekenbezit door de Duits-Britse artilleriestrijd in mei 1940. Voor ik dat in een blog zou gaan beweren, wilde ik graag checken: is die Spinoza-bibliotheek inderdaad verloren gegaan, of bevond de collectie zich toevallig elders en is ze misschien behouden gebleven? Op internet kon ik er nergens iets over vinden. Ik stelde mijn vraag aan Karel D'huyvetters, maar die kon mij, hoewel hijzelf ook wel ernaar op zoek was geweest, niets over die lotgevallen vertellen. Ik mailde vervolgens op 23 juli 2013 mijn vraag aan de heer Chris Coppens, die zeer veel publicaties over de Leuvense Universiteitsbibliotheek op zijn naam heeft staan. Hierop ontving ik geen enkele reactie. Ach, meende ik welwillend, aan het beantwoorden van zo'n mail kan zo'n deskundige niet beginnen - ik behoor uiteraard zelf zijn publicaties te raadplegen.
En zo vroeg ik via de interbibliothecaire uitleen het grote herdenkingsboek aan van Chris Coppens, Mark Derez & Jan Roegiers (Red.), Universiteitsbibliotheek Leuven 1425 -2000 [Universitaire Pers Leuven, 2005]. Het is een prachtige, rijk geïllustreerde uitgave over de grootse en noodlottige geschiedenis van deze bibliotheek van de Universiteit Leuven die in haar bestaan drie grote aanslagen heeft moeten verduren: de verwoesting door de Duitsers in het begin van de Eerste Wereldoorlog, na de wederopbouw de wederom complete verwoesting door de artilleriestrijd in mei 1940 en tenslotte de opdeling in tweeën door de splitsing in 1971 van de Leuvense Universiteit in een Vlaamse en Waalse.
En wat blijkt? Er is in dit boek helemaal niets te vinden over deze Spinoza-bibliotheek! Wel uiteraard is er uitvoerige informatie over Artikel 247 van het Verdrag van Versailles, waarin Duitsland verplicht werd de Leuvense universiteit schadeloos te stellen voor de verloren handschriften, incunabelen en boeken. Er wordt verteld over hoe met het Duitse geld van 1920 tot 1923 bijna veertig Duitse 'geleerdenbibliotheken' werden opgekocht, daarvan werden een 19-tal voorbeelden gegeven (zie de afbeelding hieronder van die pagina's). Maar niets wordt vermeld over de Freudenthal-Brunner Spinoza-bibliotheek. Ik vrees dat ik dit volkomen negeren veelzeggend moet vinden. Ik vrees dat de heer Coppens er geen enkel belang aan hechtte en er daarom in zijn eigen boek niets over vermeldde.
Planetoïde Spinoza
Gisteren ontdekte ik via uitgeverij Springer het bestaan van de 'minor planet' Spinoza.1) De planetoïde die zich bevindt in de Planetoïdengordel tussen Mars en Jupiter werd door E. W. Elst te La Silla ontdekt en nadat de baan beschreven was op 12 augustus 1994 van de naam Spinoza voorzien. [Cf. wiki]De Belgische astronoom Eric Walter Elst die werkzaam is aan de Koninklijke Sterrenwacht van België, is gek op het opsporen van asteroiden, zoals ze ook wel worden genoemd, en heeft er al meer dan 3000 op z'n naam staan. Spinoza werd nr. 7142 in de lijst van het Minor Planet Center van de International Astronomical Union. De eerst ontdekte planetoïde was Ceres in 1801, hoewel die tot 1851 voor een planeet werd aangezien. Inmiddels zijn de banen van al wel meer dan 619.000 van deze asteroïden of miniplaneetjes bekend.[Cf.]
Jammer vind ik dat de naamgever op zijn website Spinoza niet noemt onder de tien filosofen die zijn favorieten zouden zijn. Op zijn wikipedia-pagina (en wie zou die anders gebracht hebben dan hijzelf) staat Spinoza dan ook niet onder de "notable discoveries". De contingentie die naamgeving altijd al is, druipt er vanaf - als er iets meer passie achter te bemerken zou zijn, was dat wel een leuk extraatje geweest. Enfin, nu die miniplaneet Spinoza er toch is, moet dat op dit blog verteld worden.
De baan en positie van de miniplaneet Spinoza is hier te zien en ook hier. Aldaar zijn ook alle gegevens van planetoïde Spinoza te vinden. Hieronder de locatie op het moment waarop ik dit blog breng.
Spinoza in het Savelbergklooster in Heerlen
Op de maandagavonden 28 oktober en 11 november geeft Koos Linders, oud-docent levensbeschouwing aan het Bernardinuscollege in Heerlen, van 19:30 – 21:30 uur een inleiding over Spinoza in het Savelbergklooster in Heerlen [Gasthuisstraat 2].
"We maken kennis met het leven van Spinoza en vooral met zijn ideeën, die aan de Verlichting een stevige impuls hebben gegeven. Hij brengt het godsbeeld aan het wankelen en zet zich in voor een wetenschappelijk onderzoek van de Bijbel. Vooral om die reden wordt hij door de joodse gemeenschap in de ban gedaan en verbieden de Staten van Holland om zijn geschriften uit te geven.
Zijn mens- en wereldbeeld liggen ten grondslag aan de democratie, en zijn ideeën over het juiste en goede leven (tolerantie en grenzen aan de tolerantie, de relatie tussen staat en burger, de verhouding van mens tot God, de spanning tussen geloof en wetenschap) zijn nog steeds hoogst actueel en ook voor de mens van vandaag nog inspirerend en richtinggevend. De avonden over Spinoza zijn dus niet alleen een speurtocht in het verleden, maar ook in het heden; zij doen een appèl op ons denken en op onze verhouding met de A/ander."
Contactpersoon: Gard Verstegen.
Kosten: € 18,50 (incl. koffie/thee en materiaal).
Aanmelding: vóór 1 oktober 2013.
Meer informatie op de website van Savelbergklooster
De groene Spinoza
U moet voor de aardigheid eens De Groene Spinoza op Google ingeven. U krijgt dan links naar...
veel stukken uit De Groene Amsterdammer - de Prunus spinosa of Sleedoorn - Spinoza: de woeste denker van Bart Tromp - Het duurzaamheidsprofiel van Spinoza [Eetcafé] en het Groen Geluk-menu van Eetcafé Spinoza - Spinoza presenteert: eetbare ontmoetingstuin [Spinozaplantsoen Utrecht] - De voorstelling van Tinneke Beeckman's Spinozaboek in de Groene Waterman - De groene 1000 gulden met Spinoza ontworpen door Robert Deodaat Oxenaar - maken van de Spinozaprijs - Spinozadag 2013 van de ASK over De groene Spinoza
Ja, de Spinozadag van de ASK in Paradiso op zondag 24 november 2013 heeft duurzaamheid tot thema. Het programma doet de vraag rijzen of de deelnemers wat over Spinoza's visie te weten gaan komen?
Lees verder...Rikus Koops brengt weer cursus over Spinoza's visie
Na zijn inbreng op het Symposion van de Stichting Rozenkruis op 26 oktober 2013 [zie vorig blog] gaat er op maandag 4 november weerVoor meer informatie zie de website van de afd. Deventer van het Humanistisch Verbond.
Zie ook de Spinoza-website van Rikus Koops onder activiteiten.
Stichting Rozenkruis houdt Spinoza-Symposion
Op 26 oktober 2013 zal van 14.00 - 17.00 uur in de Senaatszaal van het Academiegebouw te Utrecht [Drift 5] een Symposion plaats hebben met het thema:
Het koninkrijk van binnen / Wat is innerlijk leven
Rikus Koops, Tinneke Beeckman en Frans Spakman zullen elk vanuit Spinoza op deelonderwerpen ingaan.
Het Symposion wordt georganiseerd door de Stichting Rozenkruis, Platform voor gnostiek en hermetisch denken.
Voor méér informatie en inschrijving klik op de afbeelding:
Emmanuel Levinas (1906 - 1995) - "il existe une trahison de Spinoza" - ontwaarde in Spinoza ook een latent anti-Spinozisme
“Bible criticism can ruin only
a faith that has already been weakened.”
Emmanuel Levinas, “The
Spinoza case” ["Le Cas Spinoza"]
"while there may be numerous
interpretations of Spinozism itself, they do not exclude its truth
but testify to it."
Emmanuel Levinas, "L'Arrière-plan
de Spinoza," ["Spinoza's Background," slotzin]
Op Levinas heb ik het niet zo;
hij is bepaald niet mijn filosoof en ik sla hem dus over. Maar af en
toe kom ik toch iets tegen over wat - volgens sommige de grootste
joodse filosoof van de 20e eeuw, Levinas, over Spinoza heeft gezegd.
Dus moet het toch een keer van een blog over hem komen; overwegend
uit de tweede hand (uit secundaire literatuur), want gelezen heb ik
hem nauwelijks. Maar door het lezen van teksten van hemzelf voor het
schrijven van dit blog, ontdekte ik dat Levinas minder negatief over
Spinoza was dan het lijkt (en/of dan ik meende).
Benjamin Hutchens, die meermalen over Levinas schreef, bracht ook uit: Levinas: A Guide for the Perplexed.1) Daarin schrijft hij: "Of other major thinkers influencing Levinas's work, the most important might be Hegel, Kant and Spinoza. The great German idealist Hegel was discovered by Levinas's generation, especially under the massive influence in France of Alexander Kojeve and Jean Hyppolite. Enormous chunks of Levinas's texts are glosses on Hegel's notions of being, personal identity and language. Interestingly. Levinas's ethics has not been contrasted sufficiently with Kantian deontological notions of the moral law as often as one might suspect. The greatest modern ethicist is an important presence throughout Levinas's work, and in many ways Levinas is a reluctant Kantian. Finally, the philosophical language of the Jewish metaphysician Baruch de Spinoza is interwoven throughout Levinas's later books, especially Otherwise than Being or Beyond Essence. [p. 11] Over dat laatste boek zodadelijk. Eerst het begin.
Lees verder...Spinoza in Japan
Net zoals Studia Spinozana ter ziele is (na een bericht over een doorstart ervan van twee jaar geleden werd niets meer vernomen), leek het er even op dat ook het Japanse Spinozana, het tijdschrift van de Japanse Vereniging Spinoza Kyôkai (met deels Engelstalige artikelen en abstracts) gestopt was [Cf.]. Maar op de site is te lezen dat nummer 13 uit is en dat de inhoudsopgave binnenkort geüpload zal worden; ook aan nummer 14 wordt al gewerkt.
En nu ik dan toch enige blogs had met Spinoza-conferenties overal ter wereld, meld ik dat op 28 en 19 september 2013 aan de Osaka Universiteit een Spinoza-conferentie zal worden gehouden.
Akiho Wataru (Keio University)
zal spreken over "reden en oorzaak - ratio seu causa - in de
Ethica
Uchida, Hiroaki (Osaka Institute
of Technology) zal het hebben over Spinoza en Kant en daarbij
focussen op diens Opus posthumus
Takahiro Otsuka (Osaka
University) zal spreken over de plaats van de Wet van Mozes in de TTP
Kotake Yosuke (Osaka University)
over Ethica 5 stellingen 22 en 23 over de aard van het lichaam
en het eeuwige deel van de geest.
De Filosofische faculteit van de Universiteit van Straatsburg doet dit jaar veel aan Spinoza
Ook al is een groot deel al achter de rug, ik wil hier 'voor de historie' graag even vasthouden dat er dit jaar in Straatsburg van maart t/m december 2013 een openbaar, gratis toegankelijk seminarium wordt georganiseerd, met elke maand een lezing over Spinoza, son influence dans les sciences humaines, sociales, politiques et religieuses. De serie wordt georganiseerd door de Filosofische faculteit van de Universiteit van Straatsburg [cf.]. Klik op de afbeelding voor 't PDF van 't programma-affiche. [Ontdekt via de VHS]
Hegel y Spinoza
Er zal weer aan een nieuw boek gewerkt worden? De Spaanse Vereniging voor Hegel-studies organiseert haar vijfde internationale congres met als thema: Hegel y Spinoza. Presencia de Spinoza en la obra de Hegel. Cf.
Er is nog geen programma, maar wel dit affiche:
[er is sinds maandag 23 sept een uitgebreid programma, dat nog wordt bijgewerkt]
Op komst volgend jaar "Essays on Spinoza's Ethical Theory"
Je staat ervan te kijken hoe de geleerden blijven schrijven aan secundaire Spinoza-literatuur. Ik kwam weer een boekaankondiging op het spoor, waarover bij de uitgever, de onverzadigbare OUP, nog niets te vinden is, en geef dat graag door.
Bij mijn speurtocht naar studies over de intuïtieve kennis bij Spinoza leek het wel alsof vooral vrouwen ermee bezig zijn, zoals Sanem Soyarslan, Hasanah Sharp en Syliane Malinowski-Charles. Maar er zijn ook anderen, zoals Ronald Sandler ("Intuitus and ratio in Spinoza's ethical thought", cf.), Yitzhak Y. Melamed, “ ’Scientia Intuitiva’: Spinoza’s Third Kind of Cognition” en anderen [cf bij philpapers] en zij die schreven onder de titel van "derde kennissoort" [cf bij philpapers].
Bij die speurtocht kwam ik ook een artikel tegen dat Sanem Soyarslan bijdroeg aan een op stapel staand boek en kwam ik verder zoekend ook de bijdrage van Karolina Hübner eraan tegen (zie onder). Opmerkelijk is het verschil in publicatiegedrag: velen doen niet mee aan de goede gewoonte om door hen geschreven artikelen en hoofdstukken (alvast) ergens openlijk beschikbaar te stellen. De redacteuren van dat aangekondigde boek (waarvan verschillende titels worden genoemd) doen dat niet. Op de sites van Matthew Kisner & Andrew Youpa is te lezen dat er inderdaad zal verschijnen:
Matthew Kisner & Andrew Youpa (Eds.), Essays on Spinoza's Ethical Theory. Oxford University Press (forthcoming, 2014).
Lees verder...Research Excellence Award voor Spinozaproject
De Universiteit van Queensland, Australië, "a research-intensive institution in the top 1% of universities world-wide," verleende eergisteren aan acht onderzoekers prijzen om aan hun project te besteden - bij elkaar meer dan een half miljoen dollar [Cf.]. Onder hen dr. Knox Peden, "of the Faculty of Arts, who receives $11,000 for his project, Secularism and philosophy: the challenge of Spinozism. Dr Peden says the resurgence of religious conflict around the world has acquired renewed importance. He will analyse the pivotal role played by controversial philosopher Benedict de Spinoza (1632-1677) in the history of debates about secularism and the nature of religion in relation to science and politics."
Het is veruit het goedkoopste project... [Cf.]
Spinoza's samenvatting van zijn Ethica
In het verlengde van het vorige blog, vind ik het wel nuttig om hier de slottekst te geven van het vierde deel van de Ethica [hoofdstuk 32 van de Appendix van deel IV] die volgens mij te zien is als Spinoza's eigen samenvatting van zijn Ethica. Als iemand u vraagt: "waar gaat het Spinoza om?" dan leest u de volgende tekst voor:
"Het menselijk vermogen echter is zeer beperkt en wordt door de macht van externe oorzaken oneindig overtroffen; wij hebben dan ook geen absolute macht om de dingen buiten ons voor ons nut geschikt te maken. Toch zullen we de dingen die ons overkomen en die indruisen tegen wat ons nuttig voorkomt met gelijkmoedigheid dragen, indien we namelijk inzien dat we onze plicht (officium) hebben gedaan, dat ons vermogen niet zover reikte dat we ze hadden kunnen voorkomen, en dat we [immers slechts] een deel van de hele natuur zijn, waarvan we de orde volgen. Als we dat helder en onderscheiden begrijpen, zal het deel dat als ons begrip wordt bepaald, dat is: ons beste deel, er volkomen vrede (acquiescentia) mee hebben en trachten die vrede vast te houden. Want naar de mate waarin we begrijpen kunnen we alleen verlangen naar hetgeen noodzakelijk is en kunnen we alleen vrede hebben met wat waar is; en naarmate we deze dingen juist begrijpen, in die mate zal het streven van ons beste deel overeenkomen met de orde van de hele natuur." [4/App.Cap.32]
4, app, cap 32 - Sed humana potentia admodum limitata est et a potentia causarum externarum infinite superatur atque adeo potestatem absolutam non habemus res quae extra nos sunt, ad nostrum usum aptandi. Attamen ea quae nobis eveniunt contra id quod nostrae utilitatis ratio postulat aequo animo feremus si conscii simus nos functos nostro officio fuisse et potentiam quam habemus non potuisse se eo usque extendere ut eadem vitare possemus nosque partem totius naturae esse cujus ordinem sequimur. Quod si clare et distincte intelligamus, pars illa nostri quae intelligentia definitur hoc est pars melior nostri, in eo plane acquiescet et in ea acquiescentia perseverare conabitur. Nam quatenus intelligimus nihil appetere nisi id quod necessarium est nec absolute nisi in veris acquiescere possumus adeoque quatenus haec recte intelligimus eatenus conatus melioris partis nostri cum ordine totius naturae convenit.
De betekenis van intuïtieve kennis bij Spinoza
In het blog, waarin ik verwees
naar het hoofdstuk van Hasana Sharp in The Rationalists, ""Nemo
non videt": Intuitive Knowledge and the Question of Spinoza's
Elitism," schreef ik dat ik er vermoedelijk op terug zou komen.
Dat doe ik bij deze. Ik vind het een buitengewoon goed stuk - zeer
leerzaam, informatief, overtuigend, uiterst zinvol en relevant en
behoorlijk helder geschreven. Echt een aanrader, zoals ik al eerder
zei [zie dit
blog].
Als er een Award in de vorm van een Spinoza
d'Or voor artikelen/hoofdstukken/papers zou bestaan, zou ik deze
tekst graag ter nominatie ervoor voordragen.
Het lijkt, gezien de titel alsof het artikel vooral erover gaat dat intuïtieve kennis niet voorbehouden is aan weinigen: een elite, filosofen. Het betoogt dat in beginsel, metafysisch gezien, ieder dat kennisstadium kan bereiken. Want allen zijn we onderdeel van een en dezelfde natuur. Het is echter zeker niet zo dat het stuk betoogt dat iedereen automatisch tot intuïtieve kennis komt ("vanzelf wijs wordt"), integendeel.
Maar op de keper beschouwd is hét onderwerp van het stuk: te schetsen wát Spinoza met scientia intuitiva bedoelt en waarom het zo'n prominente plaats in zijn Ethica inneemt. En dat is de belangrijkste waarde van deze tekst.
Lees verder...Le manifeste antijuif de Spinoza
Het boek van Jean-Claude Milner, Le sage trompeur [De misleidende wijze] [cf. blog], is nogal als een bom ingeslagen in het Franse wereldje van Spinoza-bestudeerders (en liefhebbers).
Het september/oktober-nummer van het blad Revue des Livres is een themanummer, waarin wordt teruggeslagen. Laurent Bove en Ivan Segré komen met
Le manifeste antijuif de Spinoza. Réflexions sur la fabrication d'un faux
Op de cover een heel jeugdige en lekker brutale Spinoza naast die oudere man die dan wel Jean-Claude Milner zal voorstellen. Zie PDF met inhoud. Het blad ligt in de kiosken.
Nog weer eens over "Spinoza’s zogenaamd pantheïsme"
Prof Winfried Schröder kwamen we op dit blog tegen i.v.m. met zijn heruitgave van werk van Johann Georg Wachter. Hij is in Spinozakringen verder vooral bekend om zijn:
Spinoza in der deutschen Frühaufklärung (1987) en vooral om zijn grote atheïsmestudie:
Ursprünge des Atheismus. Untersuchungen zur Metaphysik- und Religionskritik des 17. und 18. Jahrhunderts. (1998, heruitgave 2012).
Van hem heeft Karel D'hyvetters het volgende artikel vertaald en vandaag op zijn website geplaatst:
Winfried Schröder, Deus sive natura: Spinoza’s zogenaamd pantheïsme. [Hier en in PDF]
Het is de vertaling van:
Winfried Schröder, "Deus sive natura. Über Spinozas so genannten Pantheismus." In: Deutsche Zeitschrift für Philosophie, Vol. 57, No. 3 [juli 2009], pp. 471-480.
Veel van het artikel is herkenbaar zoals de vraag "was Spinoza pantheïst" op dit blog wordt ontkend. Het is dan ook een interessant artikel. Opmerkelijk vind ik wel dat het artikel geen directe vergelijkende analyse biedt van enerzijds Spinoza's Gods- en werkelijkheidsfilosofie met anderzijds dat wat met pantheïsme werd en wordt bedoeld. Overigens is het een zeer interessant artikel, dat - behalve een beoordeling van en antwoord te geven op de vraag of Spinoza's filosofie met "pantheïsme" goed getypeerd is - tevens de werkelijke betekenis en het werkelijk houdbare van Spinoza's leer voor onze tijd wil onderzoeken.
Opvallend vind ik dat de afwijzing van Leibniz van de typering als pantheïstisch en die van Schopenhauer als equivalent naast elkaar worden gegeven, terwijl ze hemelsbreed verschillen (ik verwijs daarvoor naar het artikel).
Een enkele maal klinkt er iets normatiefs door ("Onze onmiddellijke subjectieve houding tegenover het negatieve zoals verontwaardiging, beklag, verwijt, moeten we opgeven ten gunste van deze objectieve instelling"), maar dat kan mogelijk ook meer de vertaling betreffen.
Al met al weer een nuttige bijdrage van Karel aan de bestudeerders van Spinoza in Vlaanderen en Nederland.
___________
Dat Spinoza veel met pantheïsme in verband is gebracht is ook af te zien aan het lemma Pantheism in de Stanford Encyclopedia of Philosophy, waarin 24x Spinoza's naam voorkomt.
Lees verder...Andrea Sangiacomo bereist de wereld
Op het 5e Quebec Seminar in Early
Modern Philosophy dat van 26-28 september 2013 wordt gehouden, zal
Andrea Sangiacomo spreken over “Expliquer la superstition: la
doctrine du conatus de Spinoza et son évolution entre 1661 et 1670.”
Tad Schmaltz (University of Michigan at Ann Arbour) zal het als First
Keynote Speaker hebben over “Descartes's Critique of Scholastic
Teleology” [cf.
hier].
Er staat bij hem genoteerd dat hij is van ENS – Lyon, maar dat moet uiteraard de Groningse Universiteit zijn. Hij is al een poos flink bezig met Spinoza's begripsontwikkeling van de conatus tussen 1661 en 1670, zoals hij ook al deed tijdens de jaarvergadering van de VHS en elders. Ik ben benieuwd wanneer de eerste bijdragen meer direct over Spinoza en de teleologie zullen gaan. Misschien kan hij hierover van Tad Schmaltz alvast iets opsteken.
Lees verder...Dagblad Trouw is op boevenspeurpad
Dagblad Trouw heeft Auxen de opdracht gegeven om haar auteursrechten te handhaven en daarvoor kopieën van haar content actief op te sporen. Dit in eerste instantie incassobureau spoorde ook op dit blog een gereproduceerd artikeltje op en sommeerde mij om dat en andere uit Trouw overgenomen stukken te verwijderen. Als ik dat niet zou doen of in de toekomst nog eens de euvele moed zou hebben iets over te nemen, zou ik dat met flinke claims moeten bezuren.
Als u in oude blogs de tekst
tegenkomt "verwijderd op bevel namens Trouw" weet u ervan.
Alleen als ik een beperkt aantal regel citeerde, heb ik die laten
staan
Bij het opschonen bleek mij dat ik best vaak naar Trouw verwees, meestal door links erheen op te nemen. Slechts een heel enkele keer, als het om een fraai artikel over Spinoza ging, nam ik dat over. Die gratis Trouw-reclame zal ik nu minder vaak gaan maken.
Wat mij overigens opviel is hoeveel oude links helemaal niet meer werken. Dat wil niet altijd zeggen dat op de website van Trouw zo'n stuk verwijderd is, maar 'slechts' dat het naar een archief werd verplaatst. Daarover is niet goed nagedacht. Er blijkt onvoldoende besef hoe internet van hyperlinks aan elkaar hangt; maar die moet je niet veranderen, want dan raak je berichten kwijt.
Van Auxen had ik nog niet gehoord, maar als je die naam intypt kom je heel wat klachten en info over rechtszaken tegen. Het is dat incassobureau, dat zich nu vooral als auteursrechtenbewaker opwerpt, kennelijk gelukt om allerlei bedrijven, kranten vooral, op te jutten met een somber beeld over afnemende exploitatiemogelijkheden en toenemende economische schade doordat wel eens in blog een berichtje werd overgenomen. Voor het aspect "gratis reclame" en het in buzzz blijven, heeft zo'n "schade-expert" geen oog.
Enfin, ik heb me braaf aan mijn burgerplicht gehouden, de stoutigheden verwijderd en hoop geen last te ondervinden van mijn bloggen.
Weer boek op komst over de TTP
Wat prijzen van boeken betreft kan De Gruyter er ook wat van. In november 2013 gaat er een boek over Spinoza's TTP uitkomen dat als e-book al €248,00 zal kosten... maar als paperback €24.80...Dan zal onder redactie van prof. dr. dr. Otfried Höffe, die zich tot heden vooral met Aristoteles, Kant en Rawls heeft bezig gehouden, en de serie Klassiker Auslegen, waarvan hij de redacteur is, als nr. 54 in het Duits verschijnen:
Otfried Höffe (ed.), Spinoza: Theologisch-politischer Traktat (Berlin: Akademie Verlag), De Gruyter, 2013
met bijdragen van Alex Anderson, Dirk Brantl, Edwin Curley, Michael Hampe, Otfried Höffe, Yitzhak Melamed, Robert Schnepf, Piet Steenbakkers, Pina Totaro, Theo Verbeek, Manfred Walther en Jan-Hendrik Wulf.
De bijdrage van Yitzhak Melamed, "Spinoza's Respublica Divina. The Rise and Fall, Virtues and Vices of the Hebrew Republic (Chapter 17-18)" staat al te lezen op internet. [academia.edu & philpapers]
Lees verder...Alsnog een signalement over al eerder verschenen boek
Al is het boek al een paar jaar geleden verschenen (en al is het weer zo'n belachelijk prijzig boek - méér dan €150), met het oog op discussies die regelmatig hier aan de orde zijn, wijs ik er graag op [ik kwam erop daar Justin E. H. Smith, coeditor van het boek in het vorige blog, eveneens coeditor van dit boek was]. Het boek bevat wel vijf hoofdstukken over Spinoza:
Fraenkel, Carlos; Perinetti, Dario; Smith, Justin E. H. (Eds.), The Rationalists: Between Tradition and Innovation. Springer, 2010 [books.google]
Lees verder...Yitzhak Melamed bestrijdt de "domesticatie van Spinoza"
In een boek dat 1 augustus 2013 bij OUP verscheen, dat gaat over de studie van de geschiedenis van de vroegmoderne filosofie, en waarin diverse auteurs te herkennen zijn die ook over Spinoza studies schreven, staat ook een belangwekkend hoofdstuk van Yitzhak Y. Melamed, sinds juli 2013 professor aan het Department of Philosophy (and Jewish Studies) aan de John Hopkins University, die vooral over Spinoza schrijft, ook hier:
Mogens Laerke, Justin E. H. Smith & Eric Schliesser (Eds), Philosophy and Its History. Aims and Methods in the Study of Early Modern Philosophy. Oxford University Pres, 1 August 2013 [books.google]
Nu heeft Melamed de mooie gewoonte zijn artikelen en hoofdstukken [een tijd] op zijn website beschikbaar te stellen; ook van dit hoofdstuk geeft hij al enige tijd een proefdruk in PDF.
Lees verder...Impressie van de tijd van Vermeer en Spinoza
Vandaag verschijnt bij de Argentijnse uitgever Acantilado dit boek
Ramón Andrés, El luthier de Delft. Música, pintura y ciencia en tiempos de Vermeer y Spinoza. Acantilado, 2013
De vioolbouwer van Delft is een werk dat de muziek, de kunst en de wetenschap van Nederland in de zeventiende eeuw analyseert. Het boek heeft drie centrale personages: de schilder Jan Vermeer, de filosoof Baruch Spinoza en de musicus Jan Pietrszoon Sweelinck. Het boek handelt over de bouw van muziekinstrumenten, de rol van vrouwen in kunst en muziek, het leven van de schilders en de symboliek van hun werken, de wetenschappelijke studies naar de optische telescoop en zo meer. Uitvoerig komt de ontploffing op 12 oktober 1654 van de kruitopslag aan de orde - de Delftse donderslag.
Zie hier een eerste signalement en bespreking van het boek.
Op de cover een deel van Carel Fabritius' (1622-1654) Zicht op Delft, 1652, met verkoop-uitstalling van muziekinstrumenten.
Aanvulling 30 september 2013
Vandaag verscheen een interview door JAVIER YUSTE met Ramón Andrés over zijn boek in het Spaanse El Cultural. [Cf.]
Steven Nadler "Why Spinoza Was Excommunicated"
In HUMANITIES, The Magazine of the National Endowment for the Humanities [September/October 2013 | Volume 34, Number 5] staat een artikel van Steven Nadler "Why Spinoza Was Excommunicated". Behalve nog eens een duidelijk overzicht van de feiten en de vraagpunten m.b.t. de Herem, geeft hij ook een treffende samenvatting van de hoofdzaken van Spinoza's filosofie. Het zal hopelijk weer veel mensen van enige heldere noties voorzien. [Hier]
6 oktober laatste "In de voetsporen van Spinoza" 2013
Ook dit jaar organiseerde Jossi Efrat een aantal excursies "In de voetsporen van Spinoza." De laatste daarvan zal plaatshebben op zondag 6 oktober 2013. De excursie probeert de gehele levensloop van Spinoza te volgen. Er wordt gelopen op de plaatsen waar Spinoza ook heeft verbleven. Aan de hand van 17e en 18e eeuwse plaatjes zal men zich een voorstelling kunnen maken hoe het er toen uitzag, door deze tekeningen te vergelijken met de gebouwen en het straatbeeld van nu. De deelnemers zullen ca. 15 kopieën van deze plaatjes daarbij ontvangen.
Zie voor programma en aanmelden dit blog.
Het herdenkingsmonument voor Spinoza achter de Nieuwe Kerk in Den Haag [foto Stan Verdult tijdens excursie in 2009]
John Toland (1670–1722) "A Confutation of Spinosa" in 'Letters to Serena'
John Toland "one of the most significant Anglophone intellectuals of the early 18th century," (aldus de heruitgever van onderstaand boek)muntte de term 'pantheism' om er Spinoza's filosofie mee te typeren, hetgeen in mijn ogen een niet erg gelukkige zet was. Daarover schreef ik dit blog in de begintijd van mijn Spinoza-studie dat ik nog steeds leesbaar acht.Van deze Toland verscheen in 1704 'Letters to Serena', een bundel van vijf lange brieven, zeg maar essays.
Letter IV "To a Gentleman in Holland showing Spinosa's System of Philosophy to be without any Principle or Foundation" was opgezet als verwerping van Spinoza: "A Confutation of Spinosa." Deze 1704-uitgave is bij books.google in te zien.
Wim Klever die mij op de hoogte bracht van een heruitgave van dit boek, had het daarbij over "Toland's doortrapte misleidingskunst." Hij zal dus ook hem wel weer als een Iers-Engelse crypto-spinozist beschouwen. [Deze cynische opmerking haal ik bij nader inzien door, maar laat ik staan om de reactie te doen begrijpen]
Ian Leask (Ed.), John Toland's 'Letters to Serena'. Four Courts Press, August 2013
Over Toland en o.a. over deze 4e brief uit de 'Letters to Serena' schreef
Rienk Vermij, "Matter and Motion: Toland and Spinoza." In: Wiep Van Bunge & W. N. A. Klever (Red.) Disguised and Overt Spinozism Around 1700: Papers Presented at the International Colloquium, Held at Rotterdam, 5-8 October, 1994, Brill, 1996 [books.google]
Lees verder...Spinoza en de werkelijkheid [6 en slot]
Kunnen we Spinoza’s God lezen als ‘de werkelijkheid’? [Het voorstel dat een lid van de SKL deed was om: "Overal waar "God" staat in het werk van Spinoza voortaan "Werkelijkheid" schrijven en zetten. Dat zou, denk ik, de sfeer van deel I veranderen, het wat frisser, koeler en minder mystiek maken. En mogelijk tot andere inzichten leiden? Zoals je een schilderij verhangt en er weer eens van een heel andere kant naar kijkt (en er soms andere dingen in ziet)?"]
Dat was de vraag resp. het voorstel en ik keek in het eerste blog eerst naar de herkomst van het woord via Meister Eckhart’s 'Werkelicheit', dat een vertaling was van het scholastieke actualiteit, actualitas. In het tweede blog ging ik nog even door met de filosofie en het godsbeeld van Meister Eckhart. In het derde blog bekeek ik de betekenis en het gebruik van 'realitas' bij Spinoza. In het vierde blog keerde ik weer terug naar die fascinerende Meister Eckhart die ons aan het woord 'werkelijkheid' had geholpen en vroeg ik mij af of er studies bestonden naar Spinoza en Meister Eckhart, wat je zou verwachten daar beide filosofen door de Duitse romantici werden herontdekt, maar die bleken - op één artikel na - tot mijn verbazing niet te vinden. In het vijfde blog onderzocht ik de twee domeinen, 'werelden' of 'werkelijkheden' die Spinoza onderscheidde: dat van de rede en de filosofie en dat van geloof en theologie - en stelde ik mij de vraag of Spinoza in beide werelden thuis hoorde, n.l. of hij ook godsdienstig gelovig was (wat hij volgens mij niet op die manier was; hij geloofde niet in een 'openbaring'). In dit blog wil ik deze kleine reeks afsluiten en trachten een antwoord te geven op de opgeworpen vraag (resp. voorstel).
Lees verder...Signalement: Heidi Ravven's "The Self Beyond Itself"
Deze zomer verscheen van Heidi Ravven een nieuw en actueel boek:
Heidi Ravven, The Self Beyond Itself: An Alternative History of Ethics, the New Brain Sciences, and the Myth of Free Will. The New Press, 2013 - Amazon - books.google
Review by Arthur Whitman
Review by Beth Kingsley
Het boek bevat niet een apart hoofdstuk over Spinoza, maar Amazon laat zien dat 'Spinoza' 70 hits heeft.
Wel is er chapter 5: "Another Modernity: The Moral Naturalism of Maimonides and Spinoza"
Heidi Ravven is professor religie studies aan het Hamilton College, gespecialiseerd in Middeleeuwse en Vroeg Moderne filosofie met speciale interesse in het joodse en feministische denken en sterk gefocust op Spinoza.
Zij was coredac-teur van Jewish Themes in Spinoza's Philosophy,
[foto: Eric Evans]
Computer bevestigt dat Gödels godsbewijs logisch klopt
Ineens is sinds enige dagen Kurt Gödels 'God Argument' of 'Proof of God's Existence' in het nieuws. Het bericht dat de logicus Christoph Benzmüller en zijn collega Bruno Woltzenlogel Paleo de correctheid ervan m.b.v. de computer hebben bevestigd haalde ook het Reformatorisch Dagblad.
Een bericht met interviewtje met Benzmüller: "Computer beweist die Existenz Gottes: Gott existiert notwendigerweise" levert er een plaatje van een Christus aan het kruis bij dat het meteen tot onzin maakt - hetgeen uiteraard niet de bedoeling geweest zal zijn.
Tobias Hürter, in Spiegel Online: "Formel von Kurt Gödel: Mathematiker bestätigen Gottesbeweis" schrijft:
Zie hier de websitepagina met de "Formalization, Mechanization and Automation of Gödel's Proof of God's Existence" en het PDF.
Lees verder...De SKL recenseerde Wim Klever's "Hoe men wijs wordt"
Gisterenavond bespraken wij bij de opening van het nieuwe seizoen van de Spinoza Kring Limburg het artikel van Wim Klever, "Hoe men wijs wordt. Een gespannen doch vruchtbare relatie tussen Spinoza en Bouwmeester in het licht van een nieuw document" [In: De zeventiende eeuw. Cultuur in de Nederlanden in interdisciplinair perspectief. Uitg. Verloren, jrg. 21 (2005) nr 2, p. 335 – 353 - te vinden bij de DBNL]Op een enkeling na die niet aan lezen toegekomen was, gaf iedereen zijn reactie op het artikel. Het leverde een boeiende discussie op in verband met beweringen die Klever in het artikel doet en de vraagstellingen die het opwerpt. Ik geef daarvan in dit blog een impressie en selectie.
Eerst even waar in hoofdlijnen het artikel over gaat. In het kader van een aantal historische gegevens als de briefwisseling tussen Spinoza met Johan Bouwmeester en diens vraag naar of er een methode is om tot kennis van de hoogste dingen (God) te komen, het verslag van de Duitse geleerde reiziger Dr. Hallmann van diens ontmoeting met de zoon en opvolger van Jan Rieuwertsz waarbij een anoniem manuscript besproken werd dat zou gaan over de afwezigheid van nut van methode dat Klever toeschrijft aan Franciscus van den Enden, de vertaling door Bouwmeester voor Nil Volentibus Arduum van het verhaal van Ibn Tufayl over Hayy ibn Yaqzan, een jongetje dat als baby aanspoelt op een eiland en dat zonder boeken of traditie louter uit eigen onderzoek van z'n ervaringen ontdekkingen doet en kennis van de hoogste dingen bereikt, allemaal gegevens die moeten bijdragen tot de meer inhoudelijke systematische betooglijn: Bouwmeesters vraag of er een methode bestaat om tot verheven ideeën als God te komen of dat die niet veeleer ontstaan gedurende de toevallige ervaringen in de loop van het leven, hetgeen Klever leest als een aanbeveling om het zó te zien, waarna hij betoogt dat waar Spinoza in zijn antwoord nog op een methode wijst, hij bij de verdere ontwikkeling van zijn Ethica het bestaan van een methode om tot hoogste kennis en wijsheid te komen afwijst en laat zien hoe die deterministisch oorzakelijk automatisch ontstaat op basis van onze ervaringen.
Lees verder...Spinoza en de werkelijkheid [5]
Eén van de dingen die je regelmatig tegenkomt is de bewering dat Spinoza zelf religieus zou zijn. Dan wordt bijvoorbeeld verwezen naar het 5e deel van de Ethica waarin hij het heeft over de 'amor erga Deum' en de 'amor Dei intellectualis', hetgeen om een houding van bewondering en liefde voor God of de Natuur zou gaan. Zo legde iemand als Albert Einstein dat uit. Maar ook op Deel I wordt wel gewezen. Gisteren was in VPRO-boeken te horen hoe Jabik Veenbaas Spinoza een 'religieus mens' noemde: "want zijn hoofdwerk de Ethica begint met een deel dat God heet en begint met godsbewijzen." Toch enigszins onnozel, zo'n bewering - het gaat Spinoza niet om het verwoorden van een religieuze houding, maar om de werkelijkheid te typeren.
Anderen wijzen op de rol die Spinoza voor de godsdienst in de maatschappij ziet (bevorderen van de vrede in de staat), waarvoor hij - om godsdiensttwisten te beperken - een reeks van te geloven zaken uit diverse christelijke denominaties destilleerde als grootste gemene deler van het algemene geloof, waarin ieder zich zou kunnen vinden (Hoofdstuk XIV van de TTP). Bij dat laatste is het natuurlijk nauwelijks de vraag of Spinoza daar zelf in geloofde. Voor hem ging het slechts om het morele collectieve gedragsresultaat. De verstandige, redelijk levende mens kwam tot hetzelfde gedrag als waartoe de minder op het verstand vertrouwende gelovige zou komen uit gehoorzaamheid. Het ging Spinoza om het effect, de resulterende maatschappij waarin de verschillend denkenden met elkaar konden samenleven, niet om de intenties of hetgeen te weten was.
Lees verder...Joseph Almog komt met een boek over Spinoza
Joseph Almog is al meer dan een kwart eeuw bezig met - ruw en globaal aangeduid - de relatie tussen logica en de reële wereld. Of met, zoals het op z'n weinig informatieve pagina bij UCLA staat, waar hij vanaf 1992 filosofieprofessor is in: Metaphysics, Philosophy-of-Language-and-Logic. (Zie hier zijn publicatielijst). Van hem verschenen o.a.:
Joseph Almog, What Am I? Descartes and the Mind-Body Problem [OUP, 2005]
Joseph Almog, Cogito? Descartes and Thinking the World. [OUP, 2008]
Naar ik begrepen heb (uit het artikel dat ik hierna noem) was hij aanvankelijk en vele jaren een 'moderne essentialist', iemand die sterk vanuit definities/essenties en - in Aristotelische termen geformuleerd - 'formal causation' redeneerde. Maar een paar jaar geleden ging hij óm en had in de gaten gekregen dat in de natuur, in de kosmische processen, alleen 'efficient causation' aan de orde is. En dat "[o]ur understanding Nature is nothing but Nature taking its course."
Dit is de fraaie laatste zin van een intrigerend artikel (waarvan het lezen mij niet makkelijk afgaat, want zoveel weet ik niet van de geschiedenis van de wiskunde en de logica en van het denken en spreken over de ideeëngeschiedenis ervan, maar waarvan ik de hoofdlijn van het betoog toch redelijk kon volgen). Dat artikel heeft de titel "Nature without essence", verscheen in de Journal of Philosophy [107 [2010] (7):360-383] en is als officieel gratis PDF bij dat tijdschrift te downloaden. Joseph Almog heeft een soms persoonlijke en steeds heldere, uitleggende schrijfstijl.
Lees verder...Spinoza en de werkelijkheid [4] en Meister Eckhart
Kunnen we Spinoza’s God lezen als ‘de werkelijkheid’? Dat was de vraag en ik keek in de vorige blogs eerst naar de herkomst van het woord via Meister Eckhart’s 'Werkelicheit', dat een vertaling was van actualiteit, actualitas, en vervolgens naar de betekenis van 'realitas' bij Spinoza. Ik heb uiteraard maar heel weinig over Eckharts filosofie en zijn godsbegrip kunnen weergeven, maar ik neem aan dat het genoeg was voor kenners van Spinoza om enige of zelfs sterke overeenkomsten waar te nemen. Voor ik na al deze voorbereidingen een antwoord op de vraag probeer te formuleren, eerst nog dit intermezzo.
.jpg)
Ik vroeg mij af of er studies zijn verschenen over Spinoza en Meister Eckhart. Dit te meer daar de romantici en idealisten uit de periode van de klassieke Duitse filosofie van Kant t/m Hegel niet alleen Spinoza hadden herontdekt, maar ook Meister Eckhart die nog wat eeuwen langer onder het stof verborgen had gelegen, werd door hen a.h.w. weer tot leven gewekt. [Cf. Edmund Colledge & Bernard MacGinn, Meister Eckhart. Paulist Press, 1981 [hier] - Cf. Cyril O'Regan, "Eckhart Reception in the 19th Century". In: Jeremiah Hacket (Ed.), A Companion to Meister Eckhart. BRILL, 2012, books.google] [cf. ook hier] En eveneens trouwens de lutherse mysticus en schoenmaker Jacob Böhme (1575-1624)
Hadden zij mogelijk Spinoza vanuit Eckhart begrepen en waren zij zo tot een zekere eenzijdige benadering gekomen? Ik heb er niets over kunnen vinden.
Lees verder...Nieuwe OUP's op komst
Weer ging ik eens kijken of het verschijnen van het al vele jaren geleden aangekondigde Spinoza-handboek dat door Michael Della Rocca geredigeerd wordt - The Oxford Handbook of Spinoza - al in zicht is. Tot mijn verbazing gaf de OUP-website daarover nog geen uitsluitsel. Wel worden enige andere werken in het vooruitzicht gesteld.
Eugene Marshall, The Spiritual Automaton. Spinoza's Science of the Mind. Oxford University Press, December 2013 (estimated)
Eugene Marshall presents an original, systematic account of Spinoza's philosophy of mind, in which the mind is presented as an affective mechanism, one that, when rational, behaves as a spiritual automaton. The central feature of the account is a novel concept of consciousness, one that identifies consciousness with affectivity, a property of an idea paradigmatically but not exhaustively instantiated by those modes of thought Spinoza calls affects. Inadequate and adequate ideas come to consciousness, and thus impact our well-being and establish or disturb our happiness, only insofar as they become affects and, thus, conscious. And ideas become affects by entering into appropriate causal relations with the other ideas that constitute a mind. Furthermore, the topic of consciousness in Spinoza provides an eminently well-placed point of entry into his system, because it flows directly out of his central metaphysical, epistemological, and psychological commitments—and it does so in a way that allows us to see Spinoza's philosophy as a systematic whole. Further, doing so provides a thoroughly consistent yet novel way of thinking about central themes in his thought. Marshall's reading provides a novel understanding of adequacy, innateness, power, activity and passivity, the affects, the conatus, bondage, freedom, the illusion of free will, akrasia, blessedness, salvation, and the eternity of the soul. In short, by explaining the affective mechanisms of consciousness in Spinoza, The Spiritual Automaton illuminates Spinoza's systematic philosophical and ethical project as a whole, as well as in its details, in a striking new way. [Cf.]
Al eerder verscheen een Frans boek met deze titel (maar de inhoud zal wel zeer verschillend zijn:
Lia Levy, L'Automate spirituel. La subjectivé moderne d'après l'Ethique de Spinoza (2000)
Spinoza en de werkelijkheid [3]
Kunnen we Spinoza’s God lezen als ‘de werkelijkheid’? Dat was de vraag en ik keek in het eerste blog eerst naar de herkomst van het woord via Meister Eckhart’s 'Wercelicheit', dat een vertaling was van actualiteit, actualitas. En in het blog erna naar hoe bij Eckhart de relatie lag tussen God en de werkelijkheid.
Er is ook nog het woord 'realitas' dat ook met 'werkelijkheid' wordt vertaald. Of er al dan niet verschil is tussen waar beide woorden voor staan, zal hopelijk nog blijken.
Ik keek ook eens hoe de Dikke Van Dale de betekenis van het woord werkelijkheid omschrijft. Als eerste betekenis wordt gegeven: 1. "wezenlijkheid, realiteit"; 2. "het wezenlijk-zijn of zo-zijn;" en 3. "dat wat werkelijk is." Wezenlijkheid?
Hoeveel mensen zullen zich bij die uitleg iets kunnen voorstellen? Ook die omschrijving geeft m.i. duidelijk aan dat de herkomst van het woord de filosofie is. Wel aardig is dan te zien dat mijn Van Dale [9e druk uit 1970] al in het begin van de toelichting laat lezen: "Spinoza zegt: "hoe meer volmaaktheid iets bezit, des te meer werkelijkheid bezit het." De Van Dale van 2005 heeft het lemma 'werkelijkheid' flink ingekort, maar geeft nog steeds deze zogenaamde bewering van Spinoza.
Lees verder...Spinoza's Lieblingskomödiant
Massimo Rocchi, de Italiaans-Zwitserse cabaretier en Bühnenkünstler, ontving gisterenavond de 15e 'Kulturpreis der AZ Medien'. Uit het verslag in de tot de AZ Medien behorende Aargauer Zeitung is dit op te tekenen uit het dankwoord van de gelauwerde cabaretier:
"In seinem Dank paraphrasierte er seinen Lieblingssatz seines Lieblingsphilosphen Spinoza: «Es gibt nicht den Kopf und die Gefühle, es gibt allein den Menschen», der beides in sich vereinigt."
Spinoza en de werkelijkheid [2] en Meister Eckhart
Voor ik overga op een volgend blog over Spinoza, blijf ik nog even op mijn omweg via Meester Eckhart. Eckhart is behoorlijk in de belangstelling en krijgt wel wat publicaties. De meest recente is tevens de eerste grote Engelstalige inleiding: Jeremiah Hacket (Ed.), A Companion to Meister Eckhart [Brill, Leiden, 2012]. Tien jaar geleden verscheen een heel aardige inleiding van publicist en vertaler Ton van der Stap, De weg van Eckhart [Meinema/Pelcmans, Zoetermeer/ Kapellen, 2003], waaruit bleek dat hij zich erg goed had verdiept in de werken van meester Eckhart. Ik neem hier enige van zijn toelichtingen over, waaruit een spreken over God uit naar voren komt, die soms aardig wat weg heeft van die van Spinoza een aantal eeuwen later.
Ik neem, gezien mijn thema van deze blogs, die teksten waarin Van der Stap de relatie tussen God en de werkelijkheid, zoals Eckhart die ziet, verwoord. Jammer vind ik het alleen dat hij in de teksten die hij uit Eckharts werk citeert en uitlegt, er geen heeft waarin Eckhart zelf de term 'Wercelicheit' gebruikt en dat hij ook niet de informatie geeft over het munten door Eckhart van die term. Verder zijn Van der Staps toelichtingen goed bruikbaar. Hij begint zijn Inleiding aldus:
Lees verder...Andrea Sangiacomo over Spinoza en het dierenbewustzijn
Over 'begrijpen' en 'wijsheid' van dieren hadden we een jaar geleden op dit blog een uitgebreide discussie. Wellicht krijgt die een nieuwe impuls in het verlengde van het volgende:Het Italiaanse tijdschrift Giornale Critico di Storia delle Idee [GCSI] – Anno 2, numero 4, [december 2010], dat als thema had "L'animale che noi siamo [Het dier dat we zijn]", bevatte ook een artikel van Andrea Sangiacomo: "Gli strani confini della coscienza: Spinoza e gli animali [De vreemde grenzen van het bewustzijn: Spinoza en de dieren]"
Wim Klever attendeerde mij erop met de aantekening: "Fantastisch stuk; zeer deskundige behandeling van de kwestie, waarover wij discussieerden: rationele kennis van dieren. [PDF]
De bovenstaande bij het nummer geplaatste afbeelding meen ik te herkennen als een tekening uit J.C. Lavater's physiognomische Fragmente zur Beförderung von Menschenkenntniss und Menschenliebe [1777].
In dat tijdschrift staan nog enige artikelen van Andrea Sangiacomo. Zie dit inhoudsoverzicht.
• Ritornare a Spinoza. Appunti per una contro storia dell’ontologia dal punto di vista dell’infinito [htm]
• Il potere dell’individuo e il principio della rappresentanza politica: Hobbes, Rousseau e Spinoza. In: GCSI – Anno 3, numero 5, [2011] [PDF]
Lees verder...Spinoza en de werkelijkheid [1] en Meister Eckhart
Kunnen we Spinoza’s God lezen als ‘de werkelijkheid’? Dat was de vraag die in de Spinoza Kring Limburg werd gesteld en die daar zeker in het binnenkort startende nieuwe seizoen nog aan de orde zal komen. Ik wil daarop vooruitlopend er in enige blogs aandacht aan besteden - in de hoop aan die discussie een bijdrage te leveren.
Voor ik aan het bespreken van de vraag zelf toekom, neem ik graag een omweg over Meester Eckhart. Want, en dat vind ik toch wel heel bijzonder, zo'n gewoon en algemeen, dagelijks gebruikt woord als 'werkelijkheid' stamt uit de filosofie en is eind 13e, begin 14e eeuw gemunt door deze heel aparte Duitse theoloog en filosoof. Hij schreef traktaten in het Latijn, maar hield zijn preken voor monniken en kloosterzusters in het Rijnland in het Duits en heeft daardoor, net als later Luther, het zijne bijgedragen aan de ontwikkeling van de Duitse (en Dietse) taal. Hij sprak heel veel en heel eigenzinnig over God en Godheid en in dat spreken muntte hij het woord 'Werkelicheit' of ´Wercelicheit´.
Lees verder...De leuze "Ultimi barbarorum" is een van de werken van Spinoza! Zijn kortste!
Behalve de KV, de TIE, de PPC, de TTP, de Ethica, de TP, de Brieven en de Hebreeuwse Grammatica is er nog deze tekst, slechts bestaande uit twee woorden, welke echter ook onder de werken van Spinoza meegeteld mag worden. Je komt er echter weinig beschouwingen over tegen.Het meest kom je de aanname tegen dat daar passionele woede achter stak, en maar weinig zie je de mogelijkheid geopperd dat het misschien toch wel om een rationele daad ging.
Centraal staat i.h.a. de vraag (voor velen de zekerheid) hoe Spinoza's gemoedsgesteldheid was toen hij na de moord op de gebroeders De Witt op een vel papier "Ultimi barbarorum" [opperste barbaren] schreef om op de plaats van de lynchpartij op te hangen. In het algemeen lees je, als het over deze gebeurtenis gaat, dat hij geschokt was en/of woedend en/of verontwaardigd - kortom passioneel. Om te beginnen bij de biografen. En ik moet eerlijk toegeven: tot ik aan de voorbereidingen voor dit blog begon was dat ook voor mij een zekerheid. Maar ik ben tot twijfelen gebracht.
Lees verder...
