Breviarium Spinozanum: Misericordia

Dit blog werkt toe naar de stelling: Misericordia verwijst naar een meelevende houding - niet naar barmhartigheid, waarmee het meestal wordt vertaald.

Volgens mij lijkt er op het eerste gezicht iets aparts aan de hand met Spinoza's definitie van 'misericordia'. Maar hoewel die al door vele tientallen vertalers is vertaald, ben ik nog nooit ergens een opmerking erover tegengekomen.

De betreffende definitie, de 24e in de lijst van definities van de affekten aan het eind van het derde deel, luidt aldus:

Misericordia est amor quatenus hominem ita afficit ut ex bono alterius gaudeat et contra ut ex alterius malo contristetur.

Het begint al met hoe het woord 'misericordia' te vertalen: Je komt tegen 'medelijden' (Krop); 'barmhartigheid' (Gorter, Logemann, Van Suchtelen, Klever, Vermeulen); 'meewarigheid' (Meijer); Mitgefühl (Barmherzigkeit) (Stern - Duits); Sympathy (Elwes - Engels); La misericordia (Peña - Spaans); La Miséricorde (Appuhn, Misrahi - Frans); La Misericordia (Peri - Italiaans). De zuidelijke talen hebben het 't gemakkelijkst. In het Nederlands 'wint' barmhartigheid het onder de vertalers van medelijden voor 'misericordia' dat alleen door Krop aldus wordt omgezet. Maar is 'barmhartigheid' een treffende vertaling?

Eerst over naar de hele definitie (ik neem de vertaling van Corinne Vermeulen): "Barmhartigheid is liefde, voor zover zij de mens ertoe beweegt zich te verheugen over de voorspoed van een ander en van de tegenspoed van een ander juist droevig te worden."  

Hier lijkt iets vreemds aan de hand. Iets lijkt te wringen, als je beseft dat liefde door Spinoza gedefinieerd wordt als "blijdschap, vergezeld van de idee van een uitwendige oorzaak." Het tweede deel van de misericordia-definitie gaat dan wel erg schrijnen, want we lezen daar dan iets als: "barmhartigheid is blijdschap over het verdriet om de tegenspoed die iemand ondervindt." In geval van vertaling met 'medelijden' wordt dat schrijnen nog sterker, maar ook bij barmhartigheid krijg je al een wat merkwaardige affekt-beschrijving. Hoezo barmhartigheid bij vreugde omtrent iemands geluk?

Maar Spinoza geeft elders wel een nuttige toelichting die een hint geeft dat ik de twee richtingen die hier in één definitie worden gevat (blijdschap of droefheid om iemands voor- of tegenspoed) niet uit elkaar moet trekken.

Commiseratio
De 18e affektdefinitie leest: "commiseratio est tristitia concomitante idea mali, quod alteri, quem nobis similem esse imaginamur, evenit." [Meegevoel is de droefheid samen met de idee van een kwaad dat een ander, die we als onze gelijke beschouwen, overkomt. Vert. Krop] Spinoza wijst daar terug naar zijn commentaar bij de stellingen 3/22 en 3/27. In dat bij 22 geeft hij nog eens aan: "Wij kunnen deze hartstocht [meegevoel, medelijden] omschrijven als een droefheid die ontstaat door de schade van een ander," en dan volgt een interessante opmerking: "Hoe men de blijdschap die ontstaat door het goede lot van een ander moet noemen, weet ik niet [nescio]."

Dat zou 'medevreugde' kunnen zijn - je komt het weinig tegen en dan vooral in Boeddhistische omgeving (bv hier). Tegenover Mitleid, dus voor het delen van vreugde, wordt in het Duits soms Mitfreude gebruikt, hoewel het ook daar niet vaak wordt toegepast.

Nadere uitleg
Bij die 18e definitie geeft Spinoza nog deze explicatio: "Inter commiserationem et misericordiam nulla videtur esse differentia nisi forte quod commiseratio singularem affectum respiciat, misericordia autem ejus habitum." Voor de vertaling moeten we hier niet bij Henri Krop zijn, want die maakt er een potje van - draait de begrippen om en laat het predicaat slaan op het verkeerde begrip. Ik vertaal (Klever en Vermeulen mengend): "Tussen medelijden (commiseratio) en barmhartigheid (misericordia) lijkt geen onderscheid te zijn, of het moet zijn, dat medelijden een afzonderlijk affekt betreft en barmhartigheid de bijbehorende houding (habitum)."

Bij misericordia zou het dus om een mogelijk dieperliggende neiging gaan, om een algemene achtergrondhouding of basispatroon van reageren en is dat de reden waarom Spinoza bij het affekt medelijden (resp. "medevreugde" waarvan de naam hem niet bekend was) het wel van belang vindt om droefheid resp. blijdschap te scheiden, wat hij bij de basishouding van barmhartigheid niet meer van belang acht, want daar gaat het meer om de neiging sowieso van iemands hart om a.h.w. mee te deinen op de golven van andermans en ieders lot (in voor- en tegenspoed - op- en neergaand).

En zie, wat tref ik tot mijn verrassing voor vertaling aan in de Taxonomie van hartstochten bij Spinoza van Klaas van den Berg die sinds kort via dit weblog op internet te vinden is: hij vertaalt misericordia daar met 'medeleven' - en die vertaling acht ik precies passen bij deze uitleg. Zoals Spinoza het toelicht en later definieert doelt hij met misericordia op het empathisch meeleven, inleven en meevoelen met de gevoelens en gedachten bij ervaringen die anderen ondervinden. Ook Stern had het met Mitgefühl goed getroffen.

Verder wijs ik nog even op een belangrijke volgende explicatio die Spinoza na affekt-definitie 20 gaf (in vertaling van Wim Klever): "Ik weet wel dat deze namen krachtens algemeen gebruik (ex communo uso) iets anders betekenen, maar het is niet mijn opzet (institutum) om de betekenis van woorden doch om de natuur der dingen te verklaren en die aan te duiden met die bewoordingen (vocabulis), welke betekenis, die zij uit het gebruik (ex usu) hebben, niet geheel en al afwijkt van de betekenis waarin ik ze wil gebruiken (usurpare volo). Ik acht het genoeg dit eenmaal gezegd te hebben."

Deze opmerking geldt dus ook in het onderhavige geval: Spinoza geeft Misericordia een twee kanten op wijzende betekenis, die we gewoon niet in het Nederlands in een vertaling kunnen mee voltrekken als we althans met 'gangbare' vertalingen als 'barmhartigheid' aankomen dat bij één richting behoort. We moeten zoeken naar een vertaling die beide richtingen omvat. Als dat niet lukt kunnen we hetzelfde doen als we inmiddels met 'substantie', 'attribuut' en soms 'affekt' doen: niet meer vertalen, maar het als een specifieke Spinozistische technische term onvertaald laten. Maar ik herken in het voorstel van Klaas van den Berg een treffende term: meeleven! Meelevend, meevoelend zijn. Dat kan beide kanten opgaan.

Misericordia verwijst dan naar een algemene meelevende of meevoelende grondhouding volgens welke we empathisch meegolven in droeve of blije richting, al naargelang "wezens die op ons lijken" gunstige of ongunstige dingen overkomen.

Nu wordt ook duidelijk dat en waarom Spinoza dit met 'amor' definieert. Zoals hij in deel V op de amor erga Dei komt, duidt hij hier in deel III met misericordia op de amor erga hominibus.

[Weg dus met vertaling met barmhartigheid; die kan gewoonweg niet bedoeld zijn].

                                              * * *

Voor Misericordia in de (traditionele) betekenis van barmhartigheid: het 4e deel uit John Rutter's Magnificat, door de Cambridge Singers en sopraan Patricia Forbes

Reacties

"'Affekten' is een onnederlands en ook verkeerd woord voor 'onze gemoedsbewegingen als gevolg van aandoeningen'. Betere keuze is 'reakties'." Aldus Wim Klever in een tweet van gisteren. Duidelijk een REACTIE op dit, eerdere en volgende blogs, waarin ik het liefst affekten (als specifiek Spinozistische aanduiding gebruik, net als substantie en attributen). Ooit bedacht Klever de vertaling 'reacties' en dus is dat vervolgens een wet van Meden en Perzen. Wat overigens helemaal niet zo'n gekke vondst was, als hij er ook de beperking van zou zien: als hij naast over reacties ooit ook maar eenmaal ergens over ook ACTIES zou hebben gesproken, valt over zijn "voorstel" te praten. Maar daarin erkent hij Spinoza niet; je hoort hem daar nooit over. Zie het blog waarin ik tegen zijn stelling inga “der Mensch ist für 100% Reaktion, dirigiert durch die ganze Natur.”

http://spinoza.blogse.nl/log/de-spinozistische-mens-hoeft-niet-voor-100-reactie-te-zijn.html

Stan, om de ideeën over affecten medelijden, meevoelen, meeleven en dergelijke helder te krijgen is kennis over de neurologische correlaten van deze aandoeningen dienstig. Ik bedoel dus de neurologische correlaten zoals die aan de spiegelneuronen in een fMRI-scanner te zien zijn, niet de “oorzaken”.
Spiegelneuronen zijn neuronen die actief worden wanneer je waarneemt wat iemand anders doet, op dezelfde plek in de hersenen als bij degene die de actie uitvoert. En ‘actie’ kan dan slaan op bewegen of spreken, maar ook op: wat iemand voelt of zelfs emotioneel ervaart (zie http://www.kennislink.nl/publicaties/spiegelneuronen-socialer-dan-gedacht).
Het (volgens Spinoza) afzonderlijke affect medelijden, correleert met een verhoogde activiteit van spiegelneuronen, dat is al langer bekend.
In bovengenoemd artikel melden Nijmeegse onderzoekers in 2007 dat ze met behulp van een fMRI-scanner hebben ontdekt dat spiegelneuronen nog veel actiever worden als het de bedoeling is om de waargenomen actie op een andere manier aan te vullen.
Er staat een foto bij van een kind zijn schoenveters niet gestrikt krijgt.
Dat leidt tot een zeker medelijden (we herinneren ons eigen geploeter).
En onze vingers gaan meteen jeuken om het te helpen (gecorreleerd aan nog veel actievere spiegelneuronen).
Volgens de onderzoekers betekent het dat spiegelneuronen de gehele tijd gebruikt worden om in een sociale context adequaat te handelen.
Is dit de “bijbehorende houding” van de barmhartigheid van Spinoza?

@Willem Beekhuizen,
Gezien dit blog zou ik dus als vertaling van misericordia liever niet meer van "de barmhartigheid van Spinoza" spreken, maar van "medeleven of meevoelen van Spinoza". Voor de rest kan ik me goed vinden in deze reactie.
Want inderdaad, van wat neurologen 'spiegelneuronen' zijn gaan noemen, had Spinoza al een helder idee, zoals blijkt uit het bewijs van stelling 3/27 waarin deze passage: "Als dus de natuur van het uitwendige lichaam gelijk is aan de natuur van ons lichaam, sluit de idee van de natuur van het door ons voorgestelde uitwendige lichaam een aandoening van ons lichaam in, die gelijk is aan de aandoening van het uitwendige lichaam. Bijgevolg, als wij ons voorstellen dat iemand die op ons lijkt door een hartstocht wordt aangedaan, brengt deze voorstelling een aandoening van ons lichaam tot uitdrukking, die lijkt op deze hartstocht." Het gaat nog even zo door. En in het commentaar erop verwijst hij naar 'commiseratio' of meegevoel en blijkt hij ook - waar het begeerte betreft - al een idee te hebben van het hiermee samenhangende verschijnsel van mimesis à la Gérard.
Het klinkt wellicht wat omslachtig maar zoals Spinoza het uitdrukt, verwijst het wel heel precies naar "spiegelneuronen". Het voordeel van Spinoza's wat omslachtiger manier van aanduiden is dat zo tegelijk de lichamelijke kant (wat zich in de hersenen afspeelt) én de ideeën-kant als twee zijden van één proces wordt meegenomen. Dat is iets waarin neurowetenschappers nog niet echt goed in zijn.

Stan, die passages van Spinoza en de associatie met modern neurologisch onderzoek zijn me bekend.
Ik spreek juist van de barmhartigheid (misericordia) van Spinoza omdat uit de neurologische orde en het verband, zoals je in het artikel gelezen zult hebben, blijkt dat het daarbij meer om een secundaire ACTIE (aanvullen) gaat. De jeukende vingers om het kind te helpen.
Medelijden of meevoelen (commiseratio) correleert daarentegen met de primaire, door de neurowetenschappers ook eerst ontdekte, REACTIE, activiteit van de spiegelneuronen, waarbij het – passief - gaat om imitatie, mimesis e.d. Zie het artikel onder het kopje “Imiteren of aanvullen”.
Dus volgens de neurologische orde en het neurologisch verband zou Commiseratio eerder verwijzen naar een algemene (passief, noodwendige) meelevende of meevoelende grondhouding volgens welke we empathisch meegolven in droeve of blije richting, al naargelang "wezens die op ons lijken" gunstige of ongunstige dingen overkomen.
Dan zouden de verwijzingen eigenlijk precies andersom zijn dan jij voorstelt.
Maar omdat het artikel ook voor het eerst duidelijk maakt dat het spiegelneuronensysteem veel breder werkt dan gedacht wordt (REACTIE met ACTIE verbonden is) blijft de uitspraak van Spinoza die je aanhaalt geldig: "Tussen medelijden (commiseratio) en barmhartigheid (misericordia) lijkt geen onderscheid te zijn, of het moet zijn, dat medelijden een afzonderlijk affekt betreft en barmhartigheid de bijbehorende houding (habitum).”

misericordia , op z'n brabants leerde ons moeder , is met iemand te doen hebben