BdSpinoza

Breviarium Spinozanum: Misericordia

Dit blog werkt toe naar de stelling: Misericordia verwijst naar een meelevende houding - niet naar barmhartigheid, waarmee het meestal wordt vertaald.

Volgens mij lijkt er op het eerste gezicht iets aparts aan de hand met Spinoza's definitie van 'misericordia'. Maar hoewel die al door vele tientallen vertalers is vertaald, ben ik nog nooit ergens een opmerking erover tegengekomen.

De betreffende definitie, de 24e in de lijst van definities van de affekten aan het eind van het derde deel, luidt aldus:

Misericordia est amor quatenus hominem ita afficit ut ex bono alterius gaudeat et contra ut ex alterius malo contristetur.

Het begint al met hoe het woord 'misericordia' te vertalen: Je komt tegen 'medelijden' (Krop); 'barmhartigheid' (Gorter, Logemann, Van Suchtelen, Klever, Vermeulen); 'meewarigheid' (Meijer); Mitgefühl (Barmherzigkeit) (Stern - Duits); Sympathy (Elwes - Engels); La misericordia (Peña - Spaans); La Miséricorde (Appuhn, Misrahi - Frans); La Misericordia (Peri - Italiaans). De zuidelijke talen hebben het 't gemakkelijkst. In het Nederlands 'wint' barmhartigheid het onder de vertalers van medelijden voor 'misericordia' dat alleen door Krop aldus wordt omgezet. Maar is 'barmhartigheid' een treffende vertaling?

Eerst over naar de hele definitie (ik neem de vertaling van Corinne Vermeulen): "Barmhartigheid is liefde, voor zover zij de mens ertoe beweegt zich te verheugen over de voorspoed van een ander en van de tegenspoed van een ander juist droevig te worden."  

Hier lijkt iets vreemds aan de hand. Iets lijkt te wringen, als je beseft dat liefde door Spinoza gedefinieerd wordt als "blijdschap, vergezeld van de idee van een uitwendige oorzaak." Het tweede deel van de misericordia-definitie gaat dan wel erg schrijnen, want we lezen daar dan iets als: "barmhartigheid is blijdschap over het verdriet om de tegenspoed die iemand ondervindt." In geval van vertaling met 'medelijden' wordt dat schrijnen nog sterker, maar ook bij barmhartigheid krijg je al een wat merkwaardige affekt-beschrijving. Hoezo barmhartigheid bij vreugde omtrent iemands geluk?

Maar Spinoza geeft elders wel een nuttige toelichting die een hint geeft dat ik de twee richtingen die hier in één definitie worden gevat (blijdschap of droefheid om iemands voor- of tegenspoed) niet uit elkaar moet trekken.

Commiseratio
De 18e affektdefinitie leest: "commiseratio est tristitia concomitante idea mali, quod alteri, quem nobis similem esse imaginamur, evenit." [Meegevoel is de droefheid samen met de idee van een kwaad dat een ander, die we als onze gelijke beschouwen, overkomt. Vert. Krop] Spinoza wijst daar terug naar zijn commentaar bij de stellingen 3/22 en 3/27. In dat bij 22 geeft hij nog eens aan: "Wij kunnen deze hartstocht [meegevoel, medelijden] omschrijven als een droefheid die ontstaat door de schade van een ander," en dan volgt een interessante opmerking: "Hoe men de blijdschap die ontstaat door het goede lot van een ander moet noemen, weet ik niet [nescio]."

Dat zou 'medevreugde' kunnen zijn - je komt het weinig tegen en dan vooral in Boeddhistische omgeving (bv hier). Tegenover Mitleid, dus voor het delen van vreugde, wordt in het Duits soms Mitfreude gebruikt, hoewel het ook daar niet vaak wordt toegepast.

Nadere uitleg
Bij die 18e definitie geeft Spinoza nog deze explicatio: "Inter commiserationem et misericordiam nulla videtur esse differentia nisi forte quod commiseratio singularem affectum respiciat, misericordia autem ejus habitum." Voor de vertaling moeten we hier niet bij Henri Krop zijn, want die maakt er een potje van - draait de begrippen om en laat het predicaat slaan op het verkeerde begrip. Ik vertaal (Klever en Vermeulen mengend): "Tussen medelijden (commiseratio) en barmhartigheid (misericordia) lijkt geen onderscheid te zijn, of het moet zijn, dat medelijden een afzonderlijk affekt betreft en barmhartigheid de bijbehorende houding (habitum)."

Bij misericordia zou het dus om een mogelijk dieperliggende neiging gaan, om een algemene achtergrondhouding of basispatroon van reageren en is dat de reden waarom Spinoza bij het affekt medelijden (resp. "medevreugde" waarvan de naam hem niet bekend was) het wel van belang vindt om droefheid resp. blijdschap te scheiden, wat hij bij de basishouding van barmhartigheid niet meer van belang acht, want daar gaat het meer om de neiging sowieso van iemands hart om a.h.w. mee te deinen op de golven van andermans en ieders lot (in voor- en tegenspoed - op- en neergaand).

En zie, wat tref ik tot mijn verrassing voor vertaling aan in de Taxonomie van hartstochten bij Spinoza van Klaas van den Berg die sinds kort via dit weblog op internet te vinden is: hij vertaalt misericordia daar met 'medeleven' - en die vertaling acht ik precies passen bij deze uitleg. Zoals Spinoza het toelicht en later definieert doelt hij met misericordia op het empathisch meeleven, inleven en meevoelen met de gevoelens en gedachten bij ervaringen die anderen ondervinden. Ook Stern had het met Mitgefühl goed getroffen.

Verder wijs ik nog even op een belangrijke volgende explicatio die Spinoza na affekt-definitie 20 gaf (in vertaling van Wim Klever): "Ik weet wel dat deze namen krachtens algemeen gebruik (ex communo uso) iets anders betekenen, maar het is niet mijn opzet (institutum) om de betekenis van woorden doch om de natuur der dingen te verklaren en die aan te duiden met die bewoordingen (vocabulis), welke betekenis, die zij uit het gebruik (ex usu) hebben, niet geheel en al afwijkt van de betekenis waarin ik ze wil gebruiken (usurpare volo). Ik acht het genoeg dit eenmaal gezegd te hebben."

Deze opmerking geldt dus ook in het onderhavige geval: Spinoza geeft Misericordia een twee kanten op wijzende betekenis, die we gewoon niet in het Nederlands in een vertaling kunnen mee voltrekken als we althans met 'gangbare' vertalingen als 'barmhartigheid' aankomen dat bij één richting behoort. We moeten zoeken naar een vertaling die beide richtingen omvat. Als dat niet lukt kunnen we hetzelfde doen als we inmiddels met 'substantie', 'attribuut' en soms 'affekt' doen: niet meer vertalen, maar het als een specifieke Spinozistische technische term onvertaald laten. Maar ik herken in het voorstel van Klaas van den Berg een treffende term: meeleven! Meelevend, meevoelend zijn. Dat kan beide kanten opgaan.

Misericordia verwijst dan naar een algemene meelevende of meevoelende grondhouding volgens welke we empathisch meegolven in droeve of blije richting, al naargelang "wezens die op ons lijken" gunstige of ongunstige dingen overkomen.

Nu wordt ook duidelijk dat en waarom Spinoza dit met 'amor' definieert. Zoals hij in deel V op de amor erga Dei komt, duidt hij hier in deel III met misericordia op de amor erga hominibus.

[Weg dus met vertaling met barmhartigheid; die kan gewoonweg niet bedoeld zijn].

                                              * * *

Voor Misericordia in de (traditionele) betekenis van barmhartigheid: het 4e deel uit John Rutter's Magnificat, door de Cambridge Singers en sopraan Patricia Forbes

spinoza | 01-03-2014 | 21:24 | Link | Reacties (5)