BdSpinoza

Grappig vond ik dat toen zij erop wees dat het Engels alleen het woord knowledge voor kennis heeft en geen term voor weten, ik me herinnerde dit al eens eerder gehoord of gelezen te hebben. Achteraf zag ik weer op internet dat ik dat precies van haar eerder had gelezen, waar zij hier zegt over kennis en weten “In het Engels is er bijvoorbeeld geen onderscheid, beide werkwoorden worden aangeduid met to know. In de OED vind ik dat er in het verleden wel een onderscheid was: to ken en to wit.’ [OED = Oxford English Dictionary].

Haar toespraak bracht een aantal nuttige begripsverhelderingen over cognitio en vergissing bij Spinoza. Maar ze ging ook in een groot deel in op interpretaties van scholars die ze bestreed, maar wat bij de toehoorders wel erg veel medekennis veronderstelde.

Marleen Rozemond die lang in de VS had gestudeerd en gedoceerd en dat tegenwoordig in Toronto  Canada doet, voelde zich onzeker over haar Nederlands, dat ze overigens voortreffelijk sprak. Haar onderwerp was aangekondigd als: "Descartes en de eenvoud van de geest, maar werd: Descartes over de onsterfelijkheid van de ziel.” Hét punt was, voor zover ik het begrepen heb, dat Descartes die er zoveel werk van maakte te laten zien dat je natuurwetenschap kon bedrijven (en juist beter) zonder rekening te houden met de aristotelische hylemorfistische filosofie die alles beschrijft en verklaart uit het samenkomen van materie en vorm. Voor Descartes volstaat de natuurkunde met alleen de uitgebreidheid van de materie en de verschillende proporties van beweging en rust ervan.  

Merkwaardig is dan dat hij beweerde dat hij pas iets over de onsterfelijkheid van de menselijke geest kon zeggen, nadat hij zijn hele natuurkunde zou hebben uiteengezet. Merkwaardig, daar die natuurkunde zich alleen maar op het vlak van de uitgebreidheid afspeelt en nergens over het denken gaat. Hoe zou hij dat van de onsterfelijkheid die pas na zijn natuurkunde behandeld zou kunnen worden serieus hebben kunnen menen? Was dat vooruitschuiven met dit argument niet eerder manier om zich niet aan heikel theologisch onderwerp te hoeven branden?

Piet Steenbakkers (die liever niet gefotografeerd wordt) liep de passages in de brieven van Spinoza na die wellicht méér licht werpen op zijn filosofie van geest, lichaam en bewustzijn. Dat leverde aardige inkijkjes op, vooral op het antwoord op de vraag wanneer Spinoza ongeveer zijn ideeën over de relatie substantie en attributen helemaal uitgekristalliseerd had. Als geest bij Spinoza idee van een lichaam is dan is bewustzijn (besef, weten dat men weet) een idee van een idee; dat is een modus van denken zonder relatie tot een object. Ik zou liever zeggen: zonder relatie tot een lichaam, want er is wel een object (in dit geval namelijk een idee dat de inhoud is van het idee in de tweede graad). Dit a.h.w. spiegeleffect stopt meteen en loopt niet door in een oneindige regressie (van idee, van idee, van idee… enz.). Nee, het weten dat men iets weet, maakt meteen al deel uit van het idee zelf en voegt niet a.h.w. iets nieuws toe. Weten te weten, zelfbewustzijn, is meteen al onderdeel van het idee.* Vandaar ook: veritas norma sui et falsi. Steenbakkers besloot met te zeggen dat elke ‘moderne lezing’ van Spinoza (hij verwees naar neurowetenschappers als Damasio) dat het mentale alleen processen in de hersenen zijn, een uitleg is die Spinoza tekort doet. Maar een niet-reductionistische en toch heldere duiding achtte hij lastig te onderbouwen vanuit Spinoza’s werk. En hij moest constateren dat ook de brieven ons hier helaas niet verder brengen.

* Je zou misschien kunnen zeggen dat het idee van de tweede graad al meteen hoort in het idee van de eerste graad en dat er geen werkelijke ideeën van een derde of hogere graad meer zijn. Het betekent vooral ook dat het idee (2) van het idee (1) altijd verbonden blijft aan het actueel bestaande lichaam, waarvan idee (1) een idee is. Die geest gaat zich niet loszingen en ergens zelfstandig zweven.

Maar dan de voorzitter. In de lezing van Piet Steenbakkers ging het over de geest bij Spinoza, over zelfbewustzijn of de idee van een idee. En over veritas norma sui et falsi: de waarheid die norm is voor zichzelf en het onware. De voorzitter, die zich naar mijn aanvoelen duidelijk meer aan de kant van Descartes dan van Spinoza opstelt, straalde regelmatig uit en liet goed merken dat hij zeker weet dat hij het beter weet – een persoonlijkheidstrekje dat in een hoogleraarspositie alle kans krijgt goed te gedijen. Je zou er bijna door gaan twijfelen aan de geldigheid van Spinoza’s overtuiging dat veritas norma sui et falsi est.

Enfin, door alles waartoe het mij stimuleerde om verder te speuren en meer te proberen te begrijpen, schat ik het – intussen milder geworden – toch als een nuttige middag in.

Filip Buyse (links) tijdens de pauze in gesprek met Eric Schliesser, de organisator van de bijeenkomst.