Klever's Spinozana Redux [4] Portret
Vandaag de herplaatsing van het vierde NRC-artikeltje van Wim Klever, dat van 16 juli 1992: Portret. Het gaat over de vraag hoe Spinoza er uit zal hebben gezien. Ik voeg twee afbeeldingen toe.
Eerst het meest betrouwbare: het zgn Opera posthuma-portret.
Vervolgens het door een onbekende, waarschijnlijk naar een andere gravure uit 1702, gegraveerde portret van Spinoza voor het boek van Fr. Roth-Scholtz, Icones virorum etc., Nuremberg/Altdorf, 1725 *)
Spinoza - 'vorst der atheïsten'
Onder het portret staat (vert. Wim Klever): "Benedictus de Spinoza, Amsterdammer. Van komaf (gente) en geloofsbelijdenis (professione) Jood, die zich daarna aangesloten heeft bij het gezelschap der Christenen, architect van het eerste systeem onder de meest geraffineerde atheïsten. Uiteindelijk heeft hij als de vorst der atheïsten in ons tijdperk in Den Haag zijn ongelukkig leven afgesloten, waarbij hij het kenmerk van verwerping op zijn gezicht droeg.
Geboren 1632, 24 Nov. Gestorven 1677, 21 Febr."
Wim Klever voegt hieraan toe: links boven staat de slang die in zijn eigen staart bijt. Ik heb dit als symbool gebruikt op het voorfront van mijn boek Zuivere economische wetenschap. Een ontwerp op basis van Spinozistische beginselen (Amsterdam: Boom 1990). Dat deed ik omdat ik het interpreteerde als symbool van de juiste levens-economie van Spinoza, die immers niet gericht was op bezitsvermeerdering of economische groei doch enkel op levensonderhoud en die bij zijn dood niets overhield toen alle schulden voor de begrafenis etc. waren betaald.
*) Gegevens uit Rudi Ekkart, Spinoza in beeld - Het onbekende gezicht [in: De steen vliegt, 1997], die over de kopergravure opmerkt: "Door de onzorgvuldige weergave van gezicht en kleding staat dit portret al ver af van de beeltenis uit de Opera posthuma."
Het in Klevers stuk genoemde portret van een onbekende door Samuel van Hoogstraten uit 1670, dat wel als een portret van Spinoza werd gezien, verspreid ik liever niet anders dan als een klein plaatje van deze The Cambridge Compendium to Spinoza. In bovenvermeld stuk heeft Rudi Ekkart mij ervan overtuigd dat deze identificatie verworpen dient te worden.
Reacties
Een kleine correctie, Stan. Het portret van Samuel van Hoogstraten noemde ik niet in mijn artikel, doch in mijn mail. Je geeft het zo klein (en onvergrootbaar) weer, dat niemand kan zien, dat er een sigaar-vormige vlam uit Spinoza's mond komt. Toen ik het voor het eerst zag op de cover van THE CAMBRIDGE COMPANION TO SPINOZA (1996) was ik ook nogal geschokt en kon ik niet geloven dat er zon'n portret bestond. Toch schijnt dat volgens de verklaring van de uitgever op de achterflap het geval te zijn. Maar achteraf vond ik het, hoewel smakeloos, toch zinvol. Spinoza spuwt toch vuur?
Wim Klever 01-02-2010 @ 17:41
Wim, herlees je stuk nog eens. Daarin staat onderaan in de eerste kolom: "Wel heeft Rembrandt's leerling Samuel van Hoogstraten, die gelijktijdig met Spinoza in Den Haag woonde, kans gezien een vluchtige profielschets af te leveren, gedateerd 1670. Dit stuk is thans in Amerikaanse handen."
Dat gaat over dit portret.
Maar dan zonder die rare oranje 'vlam' die uit de mond van die figuur komt. Dat is door de maker van de cover erop gephotoshopt - niet eens zo heel vaardig overigens. Ik zal achter 't plaatje toch een aanklikbare vergroting zetten, zodat iedereen het kan zien.
Spinoza mag dan vuur hebben gespuwd, maar deze fuguur is Spinoza niet.
Stan Verdult 01-02-2010 @ 20:51
"What did Spinoza look like? Will we ever know? In a French novel of the end of the last century, Thomas Edison, meditating his inventions, regrets that the phonograph and the movie camera did not exist when there were really great voices and spectacles to record. In a similar vein, Kierkegaard had observed that photography appeared at a time when people were beginning to look more and more alike. Several portraits of Spinoza survive, but since none of them is well documented and they differ enormously, the task of discovering his true face is a difficult job; it ends in doubt and also in dismay at the credulity which has accepted as genuine the images of a face wholly devoid of the qualities that radiate from the writings."
Abstract van een bespreking door Meyer Schapiro in Commentary van augustus 1947 van een boek van Simon L. Millner: The Face of Benedictus Spinoza. [Machmadim art editions, inc., 1946] Boek en bespreking ken ik niet, maar dit abstract vond ik in dit verband wel aardig.
http://www.commentarymagazine.com/viewarticle.cfm/the-face-of-benedictus-spinoza--by-simon-l--millner-406
Stan Verdult 01-02-2010 @ 21:10
Toch heb ik moeite om je uitleg, dat de maker van de cover 'de vlam erop gephotoshopt heeft" aan te nemen. Kan een gerenommeerde uitgever als CUP zich zo'n mishandeling van een oil painting permitteren en dan tegelijk op de achteflap verwijzen naar het originele portret in de Bettmann Aarchive? Dat archief zou dan toch ook geprotesteerd hebben? Ik snap dit niet.
Wim Klever 02-02-2010 @ 17:16
Waarom de gerenomeerde uitgever dat deed, weet ik niet, maar dat ze het deed staat voor mij als een paal boven water. En of en zo ja, waarom de beeldrechthebbende niet protesteerde weet ik ook niet. Misschien was de verminking wel een eis om het beeldrecht te beschermen. Misschien was 't daarom ook in zwart-wit, net als op de cover van 'Interpreting Spinoza. Critical Essays Edited by Charlie Huenemann'. Het olieverfschilderij is uiteraard in kleur en in het bezit van het Joods Museum te New York.
Stan Verdult 02-02-2010 @ 18:57
Stan, mijn Cambridge Companion tot Spinoza, 11th printing 2007, heeft op de omslag hetzelfde portret van Samuel van Hoogstraten, doch zonder de vlam uit de mond. Als de vlam op de omslag van de 1e druk van 1996 stond, dan moet het een toevoeging geweest zijn, en wellicht een verwijzing naar Marcel Duchamp die de Mona Lisa van snor voorzag. Overigens een fraaie variant, opeens heb je een modern schilderij van Spinoza, moderne recycling van oude prenten
Adrie Hoogendoorn 02-02-2010 @ 20:05
Bedankt, Adrie, voor deze aanvulling. Inderdaad staat het boek bij Amazon nu zonder dat vlammetje. Waarom dat er in 1996 wel op gemonteerd was, mag Joost weten. Ja, je kunt alle vreemde en onverklaarbare dingen naar believen als kunst zien...
Om Spinoza te moderniseren is zo een kleine ingreep voldoende.
Stan Verdult 02-02-2010 @ 20:36