BdSpinoza

Premièredatum was: 24 april 1964. Gezelschap: Stichting Toneelgroep Studio. Regie: Peter Oosthoek. Henk van Ulsen speelde de hoofdrol Spinoza met verder o.a.: Wim van den Brink, Joop Admiraal en Peter Oosthoek.  (van hier)

Marlies van Alcmaer, Henk van Ulsen. Collectie Theater Instituut Nederl

Zo lezen we ook elders over: het ambitieuze Spinoza, dat in 1964 werd gespeeld door de baanbrekende toneelgroep Studio. In een interview zei Dimitri Frenkl Frank destijds: ‘Voor mij betekent toneelschrijven onder andere gedreven zijn, angsten onderdrukken, emoties beheersen’ (Boelen). Al in 1964 citeerde hij in het gelijknamige toneelstuk instemmend een uitspraak van Spinoza: ‘Emoties bestaan, accepteer ze, maar zet ze de teugels van de rede aan’. Aan dit motto heeft hij zich steeds gehouden, waardoor de gevoeligheid en de tijdloze melancholie in zijn beste werk minder aandacht hebben gekregen dan de puntig geformuleerde – maar sneller verouderende – observaties over de malle kanten van het moderne leven. (van hier)

Bij een cursus ’Nederlands voor gevorderden’ werd een fragment uit het toneelstuk van Dimitri Frenkel Frank, gebruikt - een gesprek tussen Spinoza en Rembrandt. Hier komen een aantal platte uitdrukkingen in voor die er bij de studenten als koek ingaan. (van hier)

Op het weblog van Huub Mous is te lezen: In de slotscène van het toneelstuk ‘Spinoza’ van Dimitri Frenkel Frank staat Spinoza alleen op het toneel met een vergrootglas in de hand. Berooid en gelouterd, uitgestoten door de joodse gemeenschap en de gemeente Amsterdam vanwege zijn vermeende godslasterlijke ideeën, maakt hij de balans op. Hij steekt zijn vinger tussen de bladeren van een struik en haalt er iets uit. Een lieveheersbeestje. Hij bekijkt het nauwkeurig, stelt het gerust dat het niet zal verbranden en alvorens het weg te blazen neemt hij zich voor lenzen te gaan slijpen en ook het glas in zijn hoofd te zullen scherpen tot er geen geheimen meer zijn. ‘God we sluiten een nieuw verbond’. En dan gebeurt er iets merkwaardigs. Uit een luidspreker ergens achter het toneel wordt - gehuld in de stem van Spinoza - God hoorbaar die zegt: ‘Wat stel je voor Spinoza?’.
Zo gaat dat dus niet. Dit is niet helder, laat staan evident, om van schoonheid maar te zwijgen. Het is een theatereffect. De milde filosoof Spinoza, die meer dan wie ook de betekenis kende van wat ooit de ‘amor intellectualis dei’ is genoemd, had vermoedelijk ook nooit zijn goedkeurig gehecht aan deze ‘deus ex machina’. Misschien had hij de voorkeur gegeven aan een hologram van de regenboog, dat alvorens het doek gaat vallen langzaam zichtbaar wordt in de onbestemde ruimte tussen het verlichte toneel en de duistere zaal. Helderheid is niet alleen nodig in het denken, maar vooral ook in de schemerzone de zich moet bevinden tussen de nog steeds gescheiden compartimenten van de esthetica en de ratio.

Tenslotte komen we veel te weten uit een recensie van STEPHEN HOLDEN in de NYTimes van november 4, 1990 waar het vertaalde stuk toen werd opgevoerd. Hij schrijft over de

"stimulating dramatic study of the life and times of Benedict Spinoza, the 17th-century Dutch philosopher and his friend Rembrandt van Rijn find themselves down and out in their home city of Amsterdam. Spinoza, the brilliant but rebellious free thinker, has been excommunicated by the local rabbinate for his heretical views. And Rembrandt, a high-living sensualist 27 years Spinoza's senior, is out of fashion as a painter, bankrupt and about to lose his house and possessions.

In a final meeting before Spinoza leaves Amsterdam, the philosopher and the painter have a discussion about values that reveals them to be polar opposites. When Rembrandt informs Spinoza that he is bankrupt, the philosopher, who has no strong ties to the material world, replies flippantly, "Is that all?" Spinoza's philosophy, boiled to down to four words, insists that "It's better to think." To which Rembrandt retorts, "It's better to feel -- you're too cold."
In the view of the playwright, who died two years ago at the age of 60, both have valid points to make, but Rembrandt may be closer to the truth. The drama, directed by Robert Kalfin at the Jewish Repertory Theater, is a respectful but detached portrait of the philosopher and theologian whose rationalist beliefs were too much even for a city as enlightened as 17th- century Amsterdam. Spinoza came from an affluent Jewish family that had fled the Portuguese Inquisition and settled in Calvinist Holland, which offered both religious freedom and commercial opportunity to Jews. Recognized early as an intellectual Wunderkind, the brilliant young scholar became a freethinker who began questioning the veracity of events in the Bible and spouting his rationalist concept of God with a vehemence that caused him to be deemed a threat to public order.
"Spinoza," which was originally performed in the Netherlands in 1964, is having its first American production. With its carefully structured dialogues woven into a historical framework that tries to give all points of view a fair hearing, the play is the product of an era when religious and ideological conflicts seemed simpler and less heated than they do today. And in Martin Cleaver's elegant but occasionally stiff translation from the Dutch, the debates have a high-flown aphoristic ring and clarity.
As written by Mr. Frank and portrayed by Diego Matamoros with a beady-eyed, darting impatience, the title character is an arrogant brat who is so consumed with his own brilliance that he is unable to comprehend the feelings of others. After a fling with an Italian countess (Pamela Burrell), who has also been Rembrandt's mistress, he unwittingly insults her with his icy analysis of the mechanics of desire.
[...] But if the drama presents an absorbing intellectual portrait of a brilliant fanatic, some of its dramatic ingredients fail to jell. Most seriously, Rembrandt's chaotic battles with his wife, Hendrickje, (Karen McLaughlin), erupt without adequate preparation or explanation.
"Spinoza" is too schematic a play of ideas for the passions of its characters to engage the audience very deeply. Yet its view of the interactions of the workaday world and its unruly geniuses is astute and well-balanced enough to make its intellectual crossfire consistently interesting. SPINOZA By Dimitri Frenkel Frank; translated by Martin Cleaver; directed by Robert Kalfin; sets, Richard Hoover etc. (van hier)

_______________Aanvulling 21-5-2008
Heden ontdek ik bij Beeld & Geluid het volgende:

Op 14-07-1964 is een opname voor TV gemaakt die op 17-12-1964 op Nederland 1 door de AVRO is uitgezonden (duur 106'39''). In zwart-wit. Aldaar is de volgende samenvatting gemaakt:

Televisiedrama, gespeeld door Toneelgroep Studio, naar het
gelijknamige toneelstuk geschreven door Dimitri Frenkel Frank
over een lotsbepalend moment in het leven van de Joodse
wijsgeer Spinoza. Spinoza twijfelt aan het bestaan van God,
maar dit wordt hem niet in dank afgenomen door de rabbijn en
door de magistraat van Amsterdam. Spinoza houdt echter vast
aan zijn ideeën en wordt verstoten uit de Joodse gemeenschap
en moet Amsterdam verlaten.
Acteurs: Henk van Ulsen (Spinoza); Wim van den Brink
(Rembrandt); Johan Kaart (Rabbi Morteira); Joop Admiraal
(Zacuto); Elsje Scherjon (Hendrickje); Marlies van Alcmaer
(Italiaanse gravin); Ab Abspoel (magistraat); Letty Oosthoek
(het Poolse meisje). Zie bij Beeld en Geluid

-------------------------Aanvulling 6 febr. 2010
Ik ontdek nu bij Trouw van 26 november 1999 een terugblik van Samuel de Lange die op 16 april 1964 met zijn vader, toen toneelcriticus van de Volkskrant, mee mocht naar de première van Dimitri Frenkel Franks toneelstuk 'Spinoza'.
Verder ging het artikel over een symposium gehouden ter gelegenheid van een bijzondere tweetalige uitgave (Frans/Latijn) van Spinoza's 'Tractatus theologico-politicus' (1670), theologisch-politiek traktaat. [Hier]

--------------------------Aanvulling 5 febr. 2012

In 2003 is Spinoza van Dimitri Frenkel Frank gespeeld door Litteris Sacrum, het oudste koninklijke toneelgezelschap van Nederland. Het toen gemaakte affiche is op de website van Litteris sacrum niet meer te vinden (maar ooit plukte ik het daar weg).
  

Zie ook het blog van 15 april 2011: "Het Montessori Lyceum Amsterdam speelde in 1975 Spinoza van Dimitri Frenkel Frank"