BdSpinoza

Spinoza's God en Auschwitz

Deze week bereikte mij tweemaal een ernstig bezwaar tegen Spinoza's God, gezien als perfectie. Met de vraag n.l. hoe dit dan te rijmen is met Auschwitz. Eenmaal stond dat zo te lezen in een stuk dat bedoeld is als voorbereiding voor de bijeenkomst van a.s. maandag van de Spinoza Kring Limburg:

"God is de totale werkelijkheid die ‘is’, in die betekenis is hij oneindig en volmaakt. [..] Volmaaktheid en noodzakelijke verwerkelijking van de dingen zijn hetzelfde. God streeft immers geen doel na. Alles wat is, is volmaakt (!?)¹ en ‘in’ God én noodzakelijk.

¹ Dus is ook Auschwitz volmaakt, maar dan wel bekeken ‘sub specie aeternitatis’. Dit vind ik een gedachte die moeilijk te volgen is..."

En enige dagen geleden ontving ik van een bezoeker van dit blog deze e-mail, waarvan ik aanhef en slotgroet met ondertekening weglaat:

"Bij Spinoza is ALLES gedetermineerd; m.a.w. door God / Natuur voorbeschikt = predestinatie. Nu worstel ik toch met dat hekel punt in het 'duistere licht(?) van het morele kwaad'. Ik krijg het niet op zijn plaats in mijn begripsvermogen dat onder dat woord ALLES het morele kwaad zou zijn inbegrepen. Ik verklaar me nader: tijdens de periode van het stalinisme en de holocaust zijn er op zijn minst 30 Miljoen mensen omgekomen hetzij door uithongering, hetzij geëxecuteerd, hetzij in uitroeiingskampen en noem maar op; de oorlogen in het Midden-Oosten w.o. Syrië momenteel zwaar te lijden heeft. Allemaal en nog heel veel ander zinloos geweld dat geen mens kan begrijpen die tracht naar de rede te leven. Het 'natuurlijk kwaad' valt nog enigszins te begrijpen: de God / Natuur is niet teleologisch en er kan dan ook geen sprake zijn van opzettelijk kwaad om de mens al dan niet verdiend te bestraffen met rampen van allerlei aard; daar ben ik wel uit; maar hoe ik het 'morele, bewuste kwaad' moet inpassen in het determinisme, daar weet ik echt geen zinnig antwoord op te geven. Ik wil je hierbij melden dat ik, en met mij nog vele anderen (ben ik toch van mening), het enorm zou(den) appreciëren moest je daar in je blogs eens wat dieper op willen ingaan. Je hoeft het niet te doen; je mag me eveneens persoonlijk je mening daarover geven, maar ik denk toch dat dit een zeer belangrijke discussie is."

Ik voel me zowel (door de laatste e-mailer) gevleid als (door beiden) uitgedaagd en doe een poging.

Zij zijn de eersten niet die dit als ongerijmdheid ervaren. Zo schreef Conor Cunningham in 2002: “In the world of Spinoza there can be no difference between a Holocaust and an ice cream.” 1)

Zelfs iemand als Etienne Vermeersch heeft hier moeite mee, zoals ik onlangs in een blog citeerde. Hij zei: "Er is één zaak waar ik het moeilijk heb bij Spinoza, zijn visie dat de totaliteit van de werkelijkheid, God, volgens hem uiteindelijk goed is, voorwerp van liefde. Fundamenteel slechte zaken (zoals Auschwitz) hoeven onze liefde tot God volgens Spinoza niet in het gedrang te brengen. Hij vergist zich. De totaliteit van de werkelijkheid is niet goed of kwaad maar ethisch volstrekt neutraal. Mocht ik een inzicht hebben in de totale werkelijkheid, dan zou dat fantastisch zijn, maar ik zou er geen ethische appreciatie aan toekennen. Ik ben het wel eens met Spinoza dat wat wij goed of kwaad vinden een gevolg is van onze menselijke appreciatie. Wij vinden Auschwitz een kwaad. Spinoza zou dat ook gevonden hebben, maar hij zou eraan toevoegen dat dit alleen vanuit ons standpunt zo is, maar, vanuit de eeuwigheid gezien — sub specie aeternitatis — gaat onze appreciatie niet meer op. Tot zover kan ik meegaan, maar dat weerhoudt er mij ook van, de termen 'goed' en 'object van liefde' op die totaliteit toe te passen."

Mijn eerste opmerking is de veronderstelling dat degenen die dit probleem opwerpen wellicht nog geen voldoende zicht hebben op Spinoza's manier van denken over God=de werkelijkheid (ook Vermeersch gaat hier de mist in: Spinoza beweert nergens dat God goed is; dat is een scholastieke zienswijze waar hij niet mee werkt).

Uiteraard zou ook voor Spinoza Auschwitz, de Holocaust een gigantisch probleem zijn, maar hij zou erop wijzen dat de manier waarop daar door veel theologen na WO II mee omgegaan is (en er ís een gigantische hoeveelheid theologie over 'na Auschwitz' verschenen) nog in veel gevallen een te antropomorf type godsbeeld aanhingen. Auschwitz werd gezien als een gigantisch metafysisch kwaad, waarvoor God zich verstopt had. Daar schieten we in Spinoza's ogen, denk ik, niet veel mee op.

Een dergelijk groot en grotendeels ondoorgrondelijk kwaad is dat niet omdat er objectieve waarden aan de natuur te ontlenen zouden zijn die dat als radicaal kwaad laten typeren, maar omdat wij mensen dat als een vreselijk kwaad verafschuwen. Zien als iets dat nooit had mogen en zeker nooit meer mag gebeuren.

Maar boos zijn om dat kwade gebeuren op God of de natuur heeft net zoveel (dus weinig) zin als boos zijn dat de natuur ons heeft voortgebracht, zoals hij ons heeft voorgebracht. Beter is het - en zo gebeurt het ook door historici en sociale en psychologische wetenschappers - om het gebeurde zo goed mogelijk te proberen te doorgronden - om zo de natuur van de mensen beter te begrijpen. Want Auschwitz behoort tot de realiteit, tot de historie en komt voort uit, was mogelijk door de natuur van mensen. En behoort dus - langs ons als het ware - tot God of de werkelijkheid. Hoe meer we ook Auschwitz leren kennen, hoe meer we God leren kennen.

Perfectie
Het probleem wordt, dunkt me, vooral opgeroepen door het gebruik van de term 'perfectie'. Net zoals de betekenis van de term 'God' bij Spinoza een andere is dan de traditionele godsdienstige betekenis, is ook zijn gebruik van de term 'perfectie' heel anders dan de gebruikelijke. Bij Spinoza staat perfectie niet in het rijtje van voor hem louter subjectieve belevingsuitingen als: goed-kwaad, mooi-lelijk en perfect-imperfect. In die termen zitten waardeoordelen gepakt. Maar dat zijn ónze waardeoordelen; we vinden die niet in de natuur buiten ons. Voor Spinoza geldt dat we niet naar iets streven omdat het goed etc. is, maar omgekeerd zien we iets als goed, omdat we er naar streven.

Spinoza nu brengt die term 'perfect' naar het objectieve rijtje, waarbij hij het van z'n waardengeladenheid ontdoet; althans dat is zijn opzet. Vandaar ook dat hij stelt dat hij 'werkelijkheid' en 'perfectie' als hetzelfde ziet (2/Def7). Willen we Spinoza erin kunnen volgen, dat hij de werkelijkheid als perfect (als vol-maakt) ziet, dan moeten we proberen eveneens elke associatie met goed-mooi-lekker etc. los te laten.

Dat is blijkbaar voor velen teveel gevraagd. Ook Georg Büchner, wiens 200e geboortejaar eergisteren werd herdacht, die zich in veel denklijnen van Spinoza kon vinden, had moeite ermee dat Spinoza de werkelijkheid God noemde, daar de werkelijkheid niet perfect is. Ik heb in een blog laten zien dat ook Arnon Grünberg diezelfde moeite had (cf. blog). Het gods-begrip en vooral de perfectie-notie die in de beoordeling van Spinoza gehanteerd worden, stroken niet met die van Spinoza zelf. Spinoza's benadering wordt dan beoordeeld vanuit een heel ander (n.l. waarderend) perfectie-begrip, dan hijzelf hanteert. Daarin zit m.i. de crux.

Voor een Spinozist - hoe gruwelijk het ook lijkt te klinken - (net als het blinden-voorbeeld van Spinoza zelf) is Auschwitz perfect: alles wat nodig was om een gruwel als Auschwitz tot stand te brengen wás er en deed zich in de werkelijkheid voor. Als dat niet zo was, had Auschwitz niet kunnen bestaan. Maar, nogmaals, dat is een ander, n.l. naturalistisch-deterministisch 'volmaaktheids'-begrip.

In zijn De Standaard-interview zei Vermeersch het treffend: "Voor hem [Spinoza] is God niet enkel volmaakt, maar ook de noodzakelijke oorzaak van alles wat er bestaat. Van liefde en haat, van wreedheid en dood. Dus ook van Auschwitz. Spinoza moffelt dat probleem niet weg, maar confronteert er zich mee. Aangezien God - of de Natuur' - de oorzaak is van alles, kan hij niet anders handelen dan de wijze waarop hij handelt. Zoals wij uit de axioma's van de meetkunde geen andere dan de huidige stellingen kunnen afleiden, tenzij we dom zijn, kon uit God geen andere wereld dan de huidige voortvloeien. Behalve een minder volmaakte wereld, wat absurd is. Ook ons bestaan en handelen vloeit dus met volstrekte noodzakelijkheid uit God voort."

Je kunt vinden dat Spinoza niet op zó'n manier gebruik van de term 'perfect' had mogen maken, of dat hij de werkelijkheid die - in een waardengeladen betekenis - imperfect is, niet God had mogen noemen (Büchners opvatting). Je kunt echter ook proberen om zíjn zienswijze te begrijpen en te zien of en hoeveel dat je verder brengt in het doorgronden van de geschiedenis en de menselijke natuur. Ik denk - hoewel dat even wennen is - dat we méér hebben aan Spinoza's benadering en dat we méér opschieten met bestuderen van Auschwitz als ging het om "lijnen, vlakken of lichamen," dan via het uitspreken van idealistische, theologische of utopische normatieve oordelen (met het risico van 'het kwaad' buiten ons te zoeken).

Naturae humanae exemplar
Maar uiteraard neemt Spinoza ook een volgende stap. Een vernietigingsmachine als Auschwitz is voor beide partijen (om ze zo te noemen) - de slachtoffers, maar ook de daders - niet de juiste manier om in hun bestaan te volharden. Voor Spinoza is een streven naar kennis (4/26, 4/27 etc.) het enig zekere nuttige en goede. Zo kunnen we komen tot een ideaal-model van menselijk leven (naturae humanae exemplar) wat hij in de KV noemt "Idea van een volmaakt mensch" en alleen langs deze weg kunnen we 'goed en kwaad', die relatieve betekenis hebben en blijven hebben (n.l. voor ons), zinvol benaderen. In het voorwoord van het vierde deel van de Ethica geeft hij aan op welke manier we iets kunnen aanvangen met het 'idee van perfectie' voor ons en komt hij tot een zekere aansluiting bij het common sense of 'normale' perfectie-begrip. Maar daar de natuur (anders dan wij) geen doelen kent, heeft het voor Spinoza absoluut geen zin om over God of de natuur over 'volmaaktheid' te spreken op onze menselijke waardengeladen manier. Wat heeft het voor zin dat we God of de natuur kwalijk nemen dat Auschwitz er was! Zo zou Spinoza, denk ik, het spreken over Auschwitz geheel weghalen uit de traditionele gods-discussie en die naar de moderne (menselijke) natuur-discussie overbrengen en pleiten voor serieus en goed wetenschappelijk onderzoek ernaar. Om onszelf, de natuur en God beter te leren kennen.

Kun je Spinoza wel in een Auschwitz-discussie betrekken?
In het bovenstaande heb ik even - net als Vermeersch - gedaan alsof Spinoza onze tijdgenoot was, waarin ook hij over Auschwitz had kunnen schrijven. Alsof Spinoza's 17e eeuwse filosofie in een filosofie voor na Auschwitz zou zijn te transponeren (wat denk ik mogelijk is).

Ik ga dus voorbij aan iemand als Emil Fackenheim, die in To Mend the World: Foundations of Future Jewish Thought [1982] o.a. ook studie maakte van Spinoza en Rosenzweig, om na te gaan hoeveel zij zouden kunnen bijdragen aan “het herstellen van de wereld” na de Holocaust. Volgens Fackenheim had de Holocaust de menselijke natuur fundamenteel veranderd, zodat Spinoza's project in principe voor de tegenwoordige tijd inadequaat zou zijn, gezien de historische omstandigheden waarop Fackenheim wijst (de Holocaust en de stichting van de joodse staat). Hij meende dat de menselijke natuur door die geschiedenis diepgaand veranderd was.

Heidi Ravven was het daar niet mee eens en stelde dat waar Fackenheim’s lezing van Spinoza wel historisch is — hij erkent dat Spinoza’s denken opener staat tegenover een historische dimensie van de joodse identiteit dan Rosenzweig’s eeuwige jodendom —, zijn lezing niet historisch genoeg is. Ze is het ermee eens dat in Spinoza’s TTP en Ethica voor het sadisme en het verlangen mensen te vernederen, tot zondebok te maken en te vernietigen zoals op georganiseerde schaal onder de Nazi’s geschiedde, geen plaats is – die genocide is daar niet voorzien. Maar met de suggestie dat de menselijke natuur diepgaand veranderd was, zou Spinoza het niet eens zijn, zo overtuigd was hij ervan dat de natuur altijd en overal dezelfde is. Ravven vraagt zich af: waarom zouden we in Fackenheim’s historische moment moeten blijven? Als de menselijke natuur niet permanent zou zijn, waarom zou de huidige generatie joden zijn antwoorden dan laten bepalen door de joodse vervolgingen, de joodse zwakte en joodse vernietiging? Terwijl ze nu in een tijd van joodse sterkte en expansie leven? [Cf. dit blog]

____________

1) Conor Cunningham, Genealogy of Nihilism: Philosophies of Nothing and the Difference of Theology [London: Routledge, 2002, p. 68 - cf blog]  

en verder over Fackenheim:

Zachary Braiterman, God) After Auschwitz: Tradition and Change in Post-Holocaust Jewish Thought. Princeton University Press, 1998 - books.google

Michael L. Bloomington, Beyond Auschwitz: Post-Holocaust Jewish Thought in America. Oxford University Press, 2001 - books.google

          Plaquette met citaat van Santayana in Auschwitz

spinoza | 19-10-2013 | 15:53 | Link | Reacties (6)