Breviarium Spinozanum: 'absolutus' & 'absolute' bij Spinoza [1]
Ter inleiding
Gisteren maakte ik gebruik van het onderscheid ‘absoluut – relatief’ in het blog “De riskante identiteitsthese”, waarmee ik hoopte aannemelijk te maken dat sommige (wellicht vele) aanhangers van de leer dat Spinoza een ‘identiteitsthese’ zou hebben neergezet, de fout maken dit als absolute i.p.v. relatieve identiteit te interpreteren. Dit terwijl Spinoza na “substantia cogitans et substantia extensa una eademque est substantia [identiteit] meteen het betrekkelijke aangaf met “quae jam sub hoc jam sub illo attributo comprehenditur” [differentie]. Ik wil nog een keer kwijt dat ik het onbegrijpelijk vind dat dit door de identiteitsthese-stellers niet wordt gezien. Genoeg hierover.
In dit en volgende blogs wil ik terugkomen op een andere kwestie die vorig jaar speelde. Het gaat om de vraag wat de term ‘absoluut’ die Spinoza vele malen gebruikt, in bepaalde gevallen betekent. Je kunt het woord onvertaald laten en telkens waar Spinoza ‘absulutus’ of ‘absolute’ gebruikt, volstaan met in het Nederlands eveneens met ‘absoluut’ te verlaten. Maar de betekenis is dan niet altijd helder en als iemand vraagt wat er in elk geval mee bedoeld wordt, zal je een toelichting, resp. een duidelijkere, min of meer toelichtende vertaling dienen aan te bieden.
De aanleiding is een kwestie die speelde op het blog van 18 november 2015, waarin Adèle Meijer als gastblogger optrad, en waarbij het in de reacties onder andere ging om de vertaling van ‘absoluta cogitatio’. Daarop zal ik in het slotblog, nadat ik een aantal verkenningen bij Spinoza heb uitgevoerd, nader ingaan. In de eerdere blogs, zo neem ik mij voor, verken ik de diverse betekenissen die absolutus’ & ‘absolute’ bij Spinoza hebben.
Dat het om een niet onbelangrijke kwestie gaat, is ook als je in diverse dictionaires nagaat wat ‘absoluut’ zoals kan betekenen af te leiden uit het feit dat daarin vaak naar Spinoza wordt verwezen als filosoof door wie het begrip een sterke, invloedrijke lading kreeg in de filosofie ná hem. Met name op hoe Hegel daarmee aan de haal ging toen hij met de ‘Absolute Idee’ of de ‘Absolute geest’ op de proppen kwam – een notie die we overigens bij Spinoza niet tegenkomen, zoals nog zal blijken.
Voor ik naar Spinoza’s teksten zelf overga, doe ik eerst nog een meer algemene verkenning. Om te beginnen neem ik de omschrijving over uit Harry Willemsen & Peter de Wind (Red.), Woordenboek Filosofie [Geheel herziene en aangevulde uitgave. Maklu, 2015 – books.google] van het lemma Absoluut (met weglating van het verwijzingsteken naar andere lemma’s, cursief aangegeven)
Absoluut Het bijvoeglijk naamwoord absoluut komt van het Latijnse woord absolutus, dat letterlijk vertaald is: losgemaakt van alles. In het algemeen Nederlandse spraakgebruik staat absoluut voor: volstrekt, onbeperkt, geheel op zich zelf staand, enzovoorts. Een absoluut feit is bijvoorbeeld onafhankelijk van de positie van een waarnemer, of wanneer het niet afhankelijk is van vooronderstellingen die bij een kennend persoon aanwezig zijn (d.w.z. in beide gevallen staat het feit los van de betrekking met de waarnemer) of wanneer het feit geen gradaties in meer of minder bevat. De antieke filosofie onderkende absoluutheid als het zelfgenoegzame wezen autarkeia, terwijl de christelijke filosofie haar meer als oneindigheid zag. Het staat daarmee tegenover: betrekkelijk, relatief, enzovoorts. In de filosofie, in casu de metafysica, de ethiek, de logica en kenleer, wordt het woord in soortgelijke betekenissen gebruikt.
Voor de lemma’s Absulute, Het - en Absolute geest verwijs ik naar de al gegeven link naar books.google dat de betreffende tekstjes in hun geheel laat lezen.
Vervolgens neem ik eveneens alleen het algemene lemma “Absolute, the” over uit Nicholas Bunnin & Jiyuan Yu, The Blackwell Dictionary of Western Philosophy. [1, Blackwell Publishing, 2004; John Wiley & Sons, 2008 – books.google] en verwijs ik voor de verwante lemma’s naar dat boek.
Absolute, the METAPHYSICS [from Latin absolutus, in turn originating from ab, away, from and solvere,
free, loosen; free from limitations, qualifications or conditions] To call something
absolute is to say that it is uncon-ditional or universal, in contrast to what
is relative, comparative or varying according to circumstances. In metaphysics,
the Absolute, as a technical term, is a single entity that is ultimate,
unchanging, over-riding and all-comprehensive. Nicholas of Cusa uses this expression to refer to God. Subsequently, the Absolute is
always associated with concepts such as the one, the perfect, the eternal, the
uncaused, and the infinite and has been regarded as the real-ity underlying
appearance and providing rational ground for appearance.
The revival of the notion of the
Absolute in modem philosophy derives from the debate in the 1770s between
Mendelssohn and Jacob[i] about Spinoza's
definition of substance. Schelling,
employing Spinoza's notion of substance, defines the Absolute as a neutral
identity that underlies both subject (mind) and object (nature). Everything
that is mental or physical is an attribute of the Absolute or of
"indefinite substance." He further claims that the Absolute is a
living force, an organism, and something that is self-generating rather than
mechanistic. Hegel claimed that the
Absolute is the unity of substance and its modes, of the infinite and the
finite. Such an Absolute is both a substance and a subject, developing from the
underlying reality to the phenomenal world and reaching absolute knowledge as
its highest phase. Thus, the Absolute is a self-determining activity, a spirit,
and a concrete dynamic totality. Its development mirrors the development of
knowledge. Hegel's metaphysics sought to work out the process and implications
of this development. In the twentieth century, this term is particularly
associated with Bradley, who conceives the Absolute to be a single,
self-differentiating whole. Anti-metaphysical thought argues for the
elimination of the Absolute as an entity that cannot be observed and that
performs no useful function in philosophy.
"Absolutes are the limits of explanation, and as such they have been the main theme of traditional philosophy." Findlay, Ascent to the Absolute
Het uitstapje naar Hegel, de romantici en idealisten van de 18e eeuw kunnen we voor het vervolg vergeten, maar geeft even het belang aan van Spinoza’s substantie- en absoluut-begrip.
In het lemma ‘Das Absolute’ op de Duitse Wikipedia lezen we n.l.:
Grundlegend für die die
Geschichte des Begriffs des Absoluten ist die Philosophie Spinozas, an dessen
Gottesbegriff zahlreiche Philosophen der Neuzeit in zustimmender oder
ablehnender Haltung anknüpfen (z.B. Jacobi, Mendelssohn, Lessing, Kant, Fichte,
Schelling, Hegel, Baader, Kierkegaard).
Im ersten Teil von Spinozas Ethik (De
Deo) bestimmt Spinoza Gott als die absolute, unbegrenzte Substanz (ens absolute
infinitum, hoc est, substantiam), die durch unbedingte Macht (absolute
potentiam) und „unbedingte Existenz“ (absolute existit) charakterisiert ist.
Das Absolute ist darüber hinaus „unendlich“' und „unteilbar“ (absolute infinita
est indivisibilis) und die unbedingt erste Ursache (absolute causam primam).
[Ethica I: Def. 6; Propos. XI, Schol; Propos. XIII; Propos. XVI, Coroll. III;
Coroll. II] Aus Gott fließt alles (omnia necessario effluxisse) als unbedingt
bestimmt und abhängig (omnia ex necessitate divinae naturae determinata sunt),
und nichts (res nulla) in der Natur konnte anders werden, als es ist.[Ethica I:
Propos. XXIX; Propos. XXXIII]
Ik kom hier in het vervolg nog op terug.
Ten slotte Rudolf Eisler, Wörterbuch der philosophischen Begriffe (1904)
Absolut (absolutus): losgelöst von jeder Bestimmtheit, jeder Verbindung, jeder Abhängigkeit; in und durch sich bestehend, uneingeschränkt, beziehungs und bedingungslos, unbedingt, in jeder Beziehung. Gegensatz: relativ (s. d.). »Absolut« entspricht dem kath' hauto (an sich) bei PLATO, ARISTOTELES, PLOTIN. Bei den Scholastikern bedeutet »absolutum« das »purum«, »sine ulla conditione«, »non dependens ab alio« (GOCLEN, Lex. phil. p. 9). Gott wird das »absolutum« genannt von NICOLAUS CUSANUS (Doct. ignor. II, 9). Bei SPINOZA u. a. finden wir den Gegensatz von »absolute« und »respektive« (Cog. met. I, 6, P. 60). COLLIER gebraucht das Wort im Sinne von independent (Clav. univ. p. 2). Nach TETENS ist absolut, »das auf nichts anderes sich Beziehende, das Unbezogene« (Phil. Vers. I. 145). Zur Zeit Kants bedeutet absolut »daß etwas von einer Sache an sich selbst betrachtet und also innerlich gelte« oder »daß etwas in aller Beziehung (uneingeschränkt) gültig ist« (Kr. d. r. V. S. 281). Bei J. G. FICHTE heißt absolut so viel wie »gänzlich unbeschränkt«, »schlechthin« (Gr. d. g. Wiss. S. 97). Er spricht von einem absoluten Ich (s. d.). Von SCHELLING an wird »das Absolute« für den Urgrund der Dinge, die Gottheit, häufig gebraucht. SCHOPENHAUER eifert gegen diesen Gebrauch, das Wort bezeichne nichts als das »An-nichts-geknüpft-sein« (Neue Paral. § 96). Als absolut wird Gott übrigens schon von THOMAS (»Absolutum, secundum quod in se est« Sum. th. I, qu. 85, 3), ferner auch von LEIBNIZ (Erde. p. 138 ff.) bezeichnet. CHR. WOLF definiert das Absolute als »dasjenige Ding, welches den Grund seiner Wirklichkeit in sich hat und also dergestalt ist, daß es unmöglich nicht sein kann«, d.h. ein »selbständiges Wesen«, das »von allen Dingen unabhängig ist« (Vern. Ged. I, § 929, § 938). Vgl. Gott. [zeno.org]
Ik verwijs nog naar een beschouwing van Maciej St. Zieba [cf.], ook een soort lemma, ABSOLUTE (lat. absolutus — complete, perfect, absolute, unconditional) [PDF]
Absolutus is het voltooid deelwoord (Participium Perfecti Passivi of deelwoord van de passieve verleden tijd) van absolvere: freisprechen, loslösen, abfinden, ablösen, absolvieren, beenden, entbinden, lossprechen [cf.] Dat zijn bij elkaar nogal wat betekenissen. Ik hoop in een volgend blog te kunnen aantonen dat Spinoza de term in twee verschillende betekenissen gebruikt.
Dit was slechts een eerste inleidende, snuffelende verkenning van het onderwerp. In een volgend blog zal ik een lemma brengen dat geheel aan ‘absolutus’ & ‘absolute’ bij Spinoza gewijd is. En daarna zal ik een aantal passages bij Spinoza onder de loep nemen om tenslotte uit te komen bij de passages die de aanleiding voor deze blogs vormen.
__________
Zie desgewenst verder nog de verzameling betekenisomschrijvingen van ‘Absolute’ in The Free Dictionary - - Oxford Dictionaries – Collins Dictionary
A. Pablo Iannone, Dictionary of World Philosophy. Routledge, 2013 –books.google legt het accent bij ‘absolute’ op: compleet, perfect.
