Jean Henri Samuel Formey (1711 - 1797) Spinozisme is voor koppige rancuneuze mensen
Formey was een hugenootse
philosophe, theoloog en predikant die uitgeweken was naar
Berlijn, waar hij als pastor verbonden werd aan de gereformeerde
l'Église Française de Berlin wat hij tot zijn dood bleef. Daar, zo
is te lezen bij J. Israel1), werd de savant een
'vurig wolffiaan' en trouwe bondgenoot van Wolff. Hij werkte mee aan
de Encyclopédie van
Diderot en d'Alembert en was vele jaren lid en secretaris van de Berliner Akademie
der Wissenschaften, waarvan hij van 1788 tot 1797 leiding gaf aan de
filosofische afdeling.2)
Ook werd hij lid van de wetenschappelijke academies van Sint
Petersburg en Londen. Met de titel van conseiller privé werd hij op
afstand verbonden aan de Grand Directoire Français.3)
Hij publiceerde buitengewoon veel, ruim 600 titels heeft hij op zijn naam; hij schreef tienduizenden brieven! Geen wonder dat er in september 2013 een Interdisziplinäre Tagung gehouden kon worden over: "Jean Henri Samuel Formey - Wissensmultiplikator im Herzen der Berliner Aufklärung." [Cf.]
Hij leverde wel 81 artikelen aan de Encyclopédie! [Cf.] Opvallend is dat Denis Diderot toeliet dat de lemma's over atheïsme en atheisten een sterk negatieve toon hadden, wat niet verwonderlijk is daar ze geschreven werden door deze Jean Henri Samuel Formey (en abbé Claude Yvon).4)
In
zijn Pensées
raisonnables (1749) gaf
hij een samenvatting van de gebreken van het zgn. 'godsbewijs uit de
schepping.' In de jaren 1740-50 domineerde hij het door erudiete
hugenoten geredigeerde tijdschrift Bibliothèque
Germanique (dat van 1720
- 1759 verscheen).
Hij gaf in 1756 in zijn Conseils pour former une bibliothèque peu nombreuse, mais choisie adviezen over hoe
men een kleine doordachte bibliotheek kon samenstellen waar men echt
wat aan had: met werk van Leibniz, Wolff, Locke, Malebranche,
Fontenelle en vooral Jean LeClerc.
[Cf. bij archive.org]
Filosofische
roman La
belle Wolfienne
Succes
had hij met zijn filosofische roman La
belle Wolfienne (6
delen, uitgegeven in Den Haag van 1741-1753). De heldin van het boek
modelleerde hij naar Voltaires markiezin van Châtelet, Gabrielle-Émilie. Hij populariseerde erin de
filosofie van de Vroege Verlichting. In die zin dat hij zijn lezers,
en uitdrukkelijk ook lezeressen, ervan trachtte te overtuigen dat de
filosofie van Leibniz en Wolff, "de beste en enige manier is om
'la vertu, la société, [et] l'église' te redden uit de handen van
de radicalen en 'fatalistes' en vooral van Spinoza, de krachten die
de grootste bedreiging vormen voor de religie, het gezag en de
beschaving.
In eerste instantie, zo verneemt zijn heldin, wist
Spinoza 'quelques partisans' voor zich te winnen, die maar al te
graag het juk van de religie wilden afwerpen dat zwaar was gaan
drukken. Maar uiteindelijk keerde het filosofische tij en toen
triomfeerde het systeem van Leibniz en Wolff: Spinoza's 'ordre
éternel, immuable, independent où Dieu n'y entre par rien' moest op
alle terreinen bezwijken onder Wolffs bewijzen dat ook een ander stelsel van algemene wetten mogelijk was geweest als God dat had
gewild."
Volgens Formey dreigde het christendom door het Spinozisme in het verderf te worden gestort, ware het niet dat het sinds het verschijnen van Leibniz' Theodicée terrein was gaan verliezen. Israel: "De oorlog tussen het wolffianisme en het spinozisme, zo betoogde Formey, kwam neer op de tegenstelling tussen Spinoza's nécessité en het leibniziaans-wolffiaans raison suffisante."5)
Maar het Spinozisme mocht dan onder de mokerslagen van Wolff zijn ingestort, het kon toch nooit helemaal worden afgeschreven. Want het ontleende zijn invloed in Duitsland minder aan de overtuigingskracht van zijn argumenten dan aan zijn psychologische aantrekkingskracht op rancuneuze, koppige mensen. Alleen rancune kan verklaren hoe sommige mensen 'qui n'ont pas assez d'habilité, pour se faire un nom,' zich verlagen tot het Spinozisme en in het fatalisme een perverse 'preuve de courage et de grandeur d'âme' omhelzen. Fundamentele ontevredenheid is echter wijdverbreid en geneigd van een groot aantal mensen aan te wakkeren 'la malignité orgueilleuse' [de trotse kwaadaardigheid]." 6)
Dat nu heeft Jean Henri Samuel Formey goed gezien...
Vermeldenswaard is nog dat hij Rousseau attaqueerde met zijn Anti-Émile (Berlin, 1763) en nog eens in Émile chretien (Amsterdam, 1764). In de tweede editie van zijn Emile reageerde Rousseau direct op Formey.
______________
1) Jonathan Israel, Radicale Verlichting, p. 170 en 499
2) de.wikipedia en en.wikipedia over Jean Henri Samuel Formey
3) Lemma Formey in: Dictionnaire historique, ou histoire abrégée des hommes qui se sont fait un nom par le génie, les talents, les vertus, les erreurs: depuis le commencement du monde jusqu'à nos jours...[books.google]
4) Wikipedia lemma: Atheism in the Age of the Enlightenment
5) Jonathan Israel, Radicale Verlichting, p. 102
6) Jonathan Israel, Radicale Verlichting, p. 599-600
Werken van Jean Henri Samuel Formey bij archive.org
Rietje van Vliet, "Geleerde correspondentie. Inkijk in wetenschappelijke boekenhandel in de achttiende eeuw", in: NRC 18-8-2001. Boeiende bespreking van Hans Bots en Jan Schillings (ed.), Lettres d’Elie Luzac à Jean Henri Samuel Formey (1748-1770). Regard sur les coulisses de la librairie hollandaise du XVIIIe siècle. Parijs, Honoré Champion 2001. [PDF]
La Belle Wolfienne, ou Abrégé de la philosophie wolfienne [Chez la veuve de Charles le Vier, La Haye, 1741- 53, 6 vol.]
Essai
de vulgarisation de la philosophie de Wolff sous la forme d'un roman
philosophique (t. I aÌ III) ; aÌ partir du t. IV Formey abandonne
la fiction pour la paraphrase commenteìe ou le reìsumeì de la
Meìtaphysique allemande. Tome premier, avec deux lettres
philosophiques : l'une sur l'immortaliteì de l'ame ; et l'autre, sur
l'harmonie preìeìtablie ; tome second, avec un Discours sur la
morale des Chinois ; tome troisieme, contenant le reste de la Logique
; tome quatrieme, contenant l'ontologie, premiere partie de la
Metaphysique ; tome cinquieme, qui contient la psychologie
experimentale ; tome sixieme, contenant l'abreìgeì de la theologie
naturelle. [Notice et cote du catalogue de la Bibliothèque nationale
de France Cf.]
Positieve beoordeling van La Belle Wolfienne door Jean Des Champs, Cours Abrégé De La Philosophie Wolffienne: En Forme De Lettres. Tome Premier, Qui contient la Logique, L'Ontologie & la Cosmologie, Volume 1. Arkstée Et Merkus, 1743 - [books.google]
* * *
In zijn Souvenirs d'un citoyen (Berlijn 1789 - bij books.google en books.google in te zien), nam Jean Henri Samuel Formey deze gezellige gravure van zichzelf op [cf. ook hier]. Ook daaraan kun je zien dat hij zich niets van Spinoza's Ethica wenste aan te trekken: “Een vrij mens denkt in het geheel niet aan de dood, en zijn wijsheid bestaat niet uit denken aan de dood, maar aan het leven.” Homo liber de nulla re minus quam de morte cogitat, et ejus sapientia non mortis sed vitae meditatio est (Ethica, IV, prop. 67).
Nee, dan Formey...
Reacties
Het aardige van je blogs over episodes uit de geschiedenis van de Verlichting is, Stan, dat je ze, dank zij de i.c.t. zo fraai weet te verluchtigen met afbeeldingen van gravures en titelpagina's, zaken die bv. in de dikke Israëliana helaas ontbreken.
Wim Klever 05-01-2014 @ 16:29
Dank voor het compliment, Wim. De illustraties ontbreken niet geheel in de Verlichtingstrilogie van J. Israel, maar een blogger kan iets makkelijker dan een uitgever overal vandaan z'n illustraties plukken. Ik beschouw al dat oude spul dat ik aantref als sowieso gemeengoed.
Stan Verdult 05-01-2014 @ 17:32