Leo Baeck (1873 - 1956) promoveerde op en gaf in Theresienstadt een lezing over Spinoza
Uiteraard, zou ik haast zeggen, is er op wikipedia weer niets over te vinden, maar Leo Baeck, de Joods-Pools-Duitse geleerde rabbijn en leider van het reformjodendom, hád iets met Spinoza. “From Moses Hess to Martin Buber and Leo Baeck, Spinoza has great symbolic significance for the articulation of German Jewish identity,” aldus Willi Goetschel in zijn Spinoza's modernity: Mendelssohn, Lessing, and Heine [2004, p. 280]. Baeck schreef ooit: "Wij rekenen Spinoza altijd, met trots, als een van ons."
In dat proefschrift noemde hij Spinoza een “neuer, kuehner Denker” (p. 4) en hij schreef: “Spinoza’s Mystik bestand darin, dass er die Gesetze Gottes in die Herzen der Menschen eingeschrieben sein liess.“ (p. 7) Uiteindelijk kon hij als rabbijn niet helemaal met de hele Spinoza meegaan, maar hij bleef wel altijd in zijn gezelschap.
In datzelfde jaar 1895 verkreeg Baeck een positie als rabbijn in Oppeln. En daar ontstond wat zijn hoofdwerk zou blijken te zijn Das Wesen des Judentums (1905). Daarin ging hij kritisch in op de evangelische theoloog Adolf von Harnack die een boek Das Wesen des Christentums (1900) had gepubliceerd en verdedigde zich neo-kantianistisch tegen de opvatting dat het jodendom een achterhaalde wetsreligie zou zijn. Dit boek maakte hem tot een belangrijke verdediger van het joodse geloof. Hij bestudeerde de relatie tussen staatsbestuur en kerk, vnl. in Pruisen waar hij twee krachten werkzaam zag: enerzijds het Lutheranisme, anderzijds de Verlichting. Hij stond de scheiding van kerk en staat voor alsmede de autonomie en vrijheid van elk individu. En daarin is weer duidelijk Spinoza’s invloed te merken.
Hij werd jarenlang opleider van jonge rabbijnen aan de Berlijnse "Hochschule für die Wissenschaft des Judentums" van 1912 tot 1942 toen deze hogeschool gesloten werd.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog was Baeck aalmoezenier in het Duits-keizerlijke leger.
Nadat in 1933 de Nazis aan de macht kwamen deed Baeck er alles aan om de joodse gemeenschap te verdedigen als Präsident der Reichsvertretung der Deutschen Juden. De hoofdtaak van deze overkoepelende organisatie in die tijd van de zwaarste antisemitische vervolging bestond uit het humanitair ondersteunen van de verarmde joodse bevolking en het onderwijs aan de uit de scholen verdreven jonge joden. Dit kon nog tot 1938.
De nationaalsocialisten ontnamen vanaf 1939 joodse instellingen elke zelfstandigheid, creëerden de „Reichsvereinigung der Juden in Deutschland“ en namen in feite via de Gestapo alle controle op de activiteiten. Leo Baeck bleef op post, weigerde aanbiedingen om te emigreren en onderhield contact met de verzetsgroep rondom Carl Friedrich Goerdeler.
In 1943 werd Leo Baeck samen met de meeste andere bestuursleden naar het concentratiekamp Theresienstadt gezonden waar hij als prominente figuur aparte rechten genoot. De Gestapo sloot de „Reichsvereinigung der Juden in Deutschland“. Hij vervulde in het getto van Theresienstadt geen bijzondere rol, maar gold en functioneerde wel als spiritueel symbool bij uitstek van het joodse leiderschap. Er waren vele joods-culturele activiteiten in Theresienstadt. Onder de publieke lezingen die in de maand juli 1943 gegeven werden, sprak de inmiddels 70-jarige rabbijn Leo Baeck over, jawel, Spinoza.
Diverse Amerikaanse instituten boden hem hulp om te vluchten naar de VS, maar Baeck weigerde zijn post te verlaten. Nadat het kamp door de Russen in mei 1945 was bevrijd werd hij het boegbeeld als oudste der joden. Als enige van zijn familie overleefde Baeck de shoa, zijn vier zussen overleden in hetzelfde Theresienstadt. In 1947 vestigde hij het later naar hem genoemde „Institut zur Erforschung des Judentums in Deutschland seit der Aufklärung“. Van 1948 tot 1953 bekleedde hij een professoraat een het Hebrew Union College in Cincinnati. Hij stierf op 2 november 1956 in Londen en werd in Golders Green begraven.
Over Spinoza
In zijn boek "Wege im Judentum" is een artikel over Spinoza opgenomen: "Motive in Spinozas Lehre." Zoals gezegd was zijn dissertatie al aan Spinoza gewijd en ondanks alle verschillen is hij Spinoza altijd verplicht gebleven. Hij trachtte aan te tonen dat Spinoza’s pantheïsme noodzakelijkerwijs niet met zijn leer over God in tegenspraak is.
In één opzicht heeft Baeck zich met Spinoza zeker verwant gevoeld: wat betreft diens eenheid van leven en leer. Spinoza's ascetische trekken zijn voor Baeck altijd voorbeeldig geweest: "Sein Leben war Zeugnis für seine Lehre", zo schreef Baeck over Spinoza. Over Baecks leven zelf schijnt hetzelfde te kunnen worden getuigd, zo lees ik bij Walter Homolka Leo Baeck: philosophical and rabbinical approaches [Frank & Timme GmbH, 2007, p. 7]
Bronnen
http://en.wikipedia.org/wiki/Leo_Baeck
http://wikipedia.qwika.com/de2en/Leo_Baeck
http://de.wikipedia.org/wiki/Leo_Baeck
Het is mij niet gelukt om ook maar een snippertje informatie over Leo Baeck op de overvolle website van het Leo Baeck Institute te vinden.* A bloody shame. Dit instituut richt zich op het herdenken van de Holocaust en de geschiedenis en cultuur van de Duitstalige joden. In het instituut is een museum, een bibliotheek met 60.000 boeken en een zeer groot archief met foto's, kunst en documenten.
* Aanvulling 8 mei 2015. Aan die omissie is intussen een einde gekomen: er bestaat nu wel een pagina over hem (ik weet niet sinds wanneer) zie hier.
Het Duitse Leo Baeck Institut heeft in ieder geval nog een foto, maar verder ook geen informatie.
Walter Homolka (Ed.): Leo Baeck: philosophical and rabbinical approaches. Volume 9 van Aus Religion und Recht. Frank & Timme GmbH, 2007
Albert H. Friedlander, Leo Baeck: teacher of Theresienstadt. Overlook Press, 1991.
Over Baeck en Spinoza veel op deze pagina bij books.google.
Saul S. Friedman: The Terezin Diary of Gonda Redlich. Transl. by Laurence Kutler. University Press of Kentucky, 1999 p. 78
Dit jaar verscheen bij Skandalon Leo Baeck’s Het evangelie is joods!
