Mulla Sadra (1571 -1640) vergeleken met Spinoza

In één van mijn mappen met "nog te doene zaken" verzamelde ik al lang geleden informatie over Mullah Sadrâ (Sadr al-Din al-Shirazi), want al jaren geleden was ik zijn naam i.v.m. Spinoza tegengekomen. Aanleiding dat ik nu dit blog maak is het feit dat - zo las ik op de website van de VHS - op een seminar in Parijs op 11 april 2014 een vergelijking zou worden gemaakt tussen het ontologische systeem van de oosterse filosoof Sadrâ en het metafysische debat tussen Spinoza en Malebranche.

Grappig geformuleerd vind ik dat, alsof er ooit een debat tussen Spinoza en Malebranche was. En ook grappig dat "oosterse". Dat klopt alleen als het Midden-Oosten naar het oosten wordt gedacht, maar ikzelf denk bij oosters altijd aan India en de verder naar het oosten liggende Zuid-Oost Azië, China en Japan.

Mulla Sadra was vooral werkzaam in de Iraanse steden Shiraz (zijn geboorteplaats) en Isfahaan. Hij leerde het primaat van het Zijn/Bestaan en een daarop gebaseerde epistemologie. In die samenhang ligt wellicht ook de oorzaak ervan dat hij af en toe vergeleken wordt met Spinoza. Maar het kan ook zijn doordat hij - net als Spinoza - filosofie als méér zag dan iets van een rationeel onderzoek, maar als een samenhang tussen leer en leven, als zoeken naar wijsheid en het cultiveren van een eenvoudig en zo gelukkig mogelijk leven: een combinatie van theoretische en praktische filosofie.

[rechts: cover van in 't Farsi vertaalde boek van Henri Corbin, Mulla Sadra]

Mulla Sadra (hier Molla) vormt de laatste sectie van het laatste hoofdstuk, "Herfstij en Renaissance," van Michiel Leezenberg's prachtige boek Islamitische filosofie. Een geschiedenis. Dat geeft al aan dat Sadra ongeveer eenzelfde positie innam als Spinoza. Het is daarop en op het feit dat zij deels uit dezelfde bronnen putten, waar Catherine Wilson op wijst in haar artikel "Knowledge and Immortality in Spinoza and Mulla Sadra"; ik kom daar zo op. Alleen kun je van Spinoza niet zeggen dat hij de laatste der Middeleeuwers was,want hij stond met Descartes duidelijk aan het begin van de nieuwe tijd.

Ik put een en ander uit die sectie van Leezenberg, zonder die rijke tekst serieus samen te vatten.

Molla Sadra moet een heel begaafde student zijn geweest. Hem werd een pantheïstische doctrine over de eenheid van het zijn toegeschreven en verweten en hij werd in Isfahaan waar hij studeerde bij Mir Dawaad die later zijn schoonvader zou worden, zo vijandig bejegend, dat hij besloot zich terug te trekken uit het openbare leven.

Na vele jaren keerde hij terug naar zijn geboortestad Shiraz, waar hij tot zijn dood les gaf en zijn hoofdwerk schreef. Behalve het onderscheid en de tegenstelling die Sadra ziet tussen existentie en essentie, welke bij hem omgekeerd evenredig zijn (hoe meer bestaan, hoe minder essentie en omgekeerd: God is puur bestaan, zonder essentie, kwaliteit of eigenschap - die beperkingen zijn - en ondergaat geen verandering of beweging; het enige wat essentie heeft zijn de dingen en wij...), terwijl bij Spinoza God juist alle bestaan én essentie is, lijken ze sterk overeen te komen in de gedachte - althans zoals de idealisten het interpreteerden - dat niets werkelijk bestaat, behalve het enkelvoudige bestaan, ofwel God. Waar Spinoza toch uitdrukkelijk benadrukt dat - in de substantie - de dingen werkelijk bestaan. Sterkere overeenkomsten lijken er in

•   ook Sadra's verzet tegen de illusie van gescheidenheid van andere bestaanden;
•   Sadra's verdediging van de ware godsdienst en verzet tegen de schriftgeleerden in het kwaad die de sjarieca te letterlijk nemen en daarover misleidende opinies verspreiden;
•   Sadra's onderscheid tussen islaam, de uiterlijke geloofsbelijdenis, en de imaan, het verlichte waarlijke geloof, bestaand uit inzicht in de intenties van profeten en de imaams.

Bij de receptie van Molla Sadra zie je een vergelijkbare discussie over de vraag of het hem voldoende gelukt is om de spanning tussen eenheid en verscheidenheid van de veelheid te overbruggen als t.a.v. Spinoza.

Op deze plaats wijs ik op 

Christian Jambet, The Act of Being. The Philosophy of Revelation in Mulla Sadra. Zone Books, December 1, 2006  [review bij NPDR]
Het laat zien hoe bij Molla Sadra de nadruk van op God als Essence verschuift naar God als de Act of Being. "Revealing freedom in the metamorphosis of the believer and the sage, existence teaches the imitation of the divine that can be seen "in its most beautiful form." Mulla Sadra reveals the nexus of politics, morality, liberty, and order in his universe of thought."

Ook Molla Sadra had de eerste eeuw na zijn dood vooral een slechte reputatie en werd pas in de 19e eeuw herontdekt en tegenwoordig wordt hij in Iran beschouwd als onovertroffen hoogtepunt in het islamitische denken. Aan de universiteit van Teheran is een leerstoel gewijd aan Mulla Sadra-studies.

Om de vijf jaar wordt in Teheran een grote internationale conferentie over Mulla Sadra georganiseerd, waarvan de lezingen in meerdere delen worden gepubliceerd.

Mulla Sadra en Spinoza vergeleken

Het is in een van die delen dat de lezing van Catherine Wilson die ik al noemde gepubliceerd is. Ik heb er veel moeite voor moeten doen om te ontdekken waar en wanneer die uitgesproken en gepubliceerd is. Als je die titel ingeeft krijg je veel hits waarop die tekst wordt gegeven, maar nergens staat de herkomst en vindplaats erbij vermeld. Ook op haar website noemt zie die niet, want vermeldt ze dat stuk niet:

Catherine Wilson, "Knowledge and Immortality in Spinoza and Mulla Sadra", in: Collection of the Papers Presented at the First World Congress on Mulla Sadra [May 1999, Tehran], Mulla Sadra and Comparative Studies, Volume 4. The Sadra Islamic Philosophy Institute, 2002 - 608 pp - ISBN 978-9647472173 [Cf.] [The Second World Congress on Mullâ Ṣadrâ, May, 2004, Tehran Cf.]

Behalve deze boeiende en verhelderende tekst over Mulla Sadra en Spinoza (die niet daar gegeven wordt, maar die ik elders aantrof en hier als PDF mét referentie doorgeef) is op de website mullasadra.org nog wel één tekst over beide filosofen te vinden:

David Dakake, "Sadr al-Din al-Shirazi and Baruch Spinoza: An Epistemological and Ontological Comparison" [Cf.]

Dat was het wel wat ik kon vinden aan teksten over Mullâ Ṣadrâ & Spinoza.

Ik vermeld hier nog deze dissertatie van de Estlandse wetenschapper in Midden-oosterse literatuur en cultuur die ook ruim twaalf jaar doceerde in Letland en nu verbonden is aan The Institute of Ismaili Studies [Cf.]:

Janis Esots, Mullâ Sadrâ's teaching on wujûd: a synthesis of mysticism and philosophy [2007 - PDF]

En hier nog een tekst over Mulla Sadra’s exercise in grounding knowledge in ontology