Voor Stefan Zweig's Bibliotheca Mundi stond ook Spinoza gepland

Deutsches Literaturarchiv und Schiller-Nationalmuseum

Het Deutsches Literaturarchiv en Schiller-Nationalmuseum in Marbach am Neckar, de Schillerstad, verwierf het uitgeversarchief van Insel & Suhrkamp. Van daaruit wordt momenteel tot 16 oktober 2011 een tentoonstelling “Stefan Zweigs Weltbibliothek” ingericht van de briefwisseling die de joodse kosmopoliet Stefan Zweig en de nationalistisch-conservatieve uitgever Anton Kippenberg van 1918 tot 1923 met elkaar voerden en de boeken die daar het resultaat van waren.

Kort na de Eerste Wereldoorlog kreeg Stefan Zweig de uitgever van het Insel Verlag zo ‘gek’ om verschillende boekenseries op te zetten, waarvan het meest prestigieuze project de “Bibliotheca mundi” was, waarin werken uit de wereldliteratuur in de oorspronkelijke taal zouden worden uitgegeven. En daarnaast nog twee andere reeksen: “Libri librorum” (klassieken van Homerus tot Dante op dundrukpapier) en “Pandora” (met beroemd geworden Jugendstil-bandjes: Benjamin Franklin, Madame de Sévigné, maar ook het Hebreeuwse Hagadah, Luther, Jacob Böhme, Schuberts Winterreise, Aristophanes e.a.)

Stefan Zweig kreeg van Insel-Verlag de ruimte om zijn persoonlijke 'canon' te verspreiden. Onder de eerste banden was Fleurs du Mal van Baudelaire. Verder stonden werken op stapel van Musset, Cervantes (in het Spaans dus) en Spinoza (in het Latijn!).

Vanwege dit gedurfde plan geef ik daar hier in dit blog aandacht aan.

Waar begon men aan in dit Duitsland vol geldontwaarding, maar vooral geladen van ressentiment? Franse boeken lezen?

Zweig had idealistische motieven: hij geloofde in de verenigende kracht van de geest. Hem stond voor ogen een "Vermittlerin im nationenübergreifenden Dialog". Voor de uitgever telde mee het feit dat in die economisch moeilijke periode buitenlandse boeken bijna onbetaalbaar waren. De eerste boeken rolden in 1920 van de band in een fraaie verzorging, die veel lof kreeg, ook vanuit het buitenland. Thomas Mann was vol lof en Johan Huizinga schreef in De Gids: “in de Bibliotheca Mundi (boeken van grooteren omvang) verschenen naast één bundel vertellingen van Kleist drie Fransche, een Engelsch, een Spaansch en een Russisch werk. Het verblijdende van deze nieuwe uitgaven spruit het eerst voort uit de eenvoudige welverzorgdheid van het uiterlijk; is het niet een genoegen, als men drama's van De Musset en ‘Les Fleurs du Mal’ in een echt Fransche letter te lezen krijgt? Doch er is een andere verheugenis: men voelt zich hier geleid door een geest, die te kiezen weet, en zelf ongezien en zwijgend, u iets leeren wil. Een college in vergelijkende litteratuur-geschiedenis? Neen, iets beters, een letterkundige educatie, een lesje in veelzijdigheid, een nuttig exempel tegen de hobby's van onzen tijd."[cf DBNL]

Die “geest, die te kiezen weet” was dus Stefan Zweig.

Maar het pojekt - de prospectus sprak van de “Meisterwerke aller Völker und Zeiten" - was té ambitieus, de series sloegen onvoldoende aan en vergden dus teveel arbeidskracht en kapitaal, zodat het project in 1923 werd stopgezet – na 14 (van de 20 geplande) banden in de Bibliotheca Mundi, 5 (van de 7) Libri Librorum en 52 (van de 100) banden in de Pandora-reeks.

Aan Spinoza's Ethica kwam de Bibliotheca Mundi niet meer toe.

In een brief van 9 februari 1920 aan zijn uitgever (hier in 't Frans vertaald), waarin het gaat over Dante en een keuze tussen Fioretti of Petrarca, zag Zweig "die twee katholieke banden gecompenseerd worden door Spinoza en Luther." Spinoza dus als tegenwicht!