Israël de Paul (1630 – 1680) drukte de Tractatus theologico-politicus en de Opera Posthuma
Jan Rieuwertsz was, zoals bekend, de uitgever, maar wie was de drukker van de TTP en de Opera Posthuma? Over de laatste stand van kennis (n.l. dat we dat niet wisten) zie onderaan dit blog. Hier een persbericht van Bijzondere Collecties UvA van vandaag over dat die vraag is opgelost:
Studenten boekwetenschap ontrafelen mysterie van de onbekende drukker
Van de twee belangrijkste werken van de zeventiende-eeuwse filosoof Benedictus de Spinoza (1632-1677) was tot op heden onbekend wie de boeken had gedrukt. Ondanks verwoede pogingen van vroegere onderzoekers bleef het een raadsel welke boekdrukker schuilging achter de valse namen en adressen op de titelpagina's. Twee jonge studenten van de Universiteit van Amsterdam hebben nu door typografisch onderzoek de identiteit van de drukker kunnen achterhalen. Op een congres over de radicale verlichting in Brussel onthullen zij vandaag dat de Amsterdamse drukker Israel de Paul (1630-1680) de geheime drukker van Spinoza's meesterwerken was.
In 1670 verscheen de Tractatus theologico-politicus (‘theologisch-politiek traktaat'), waarin Spinoza op basis van zijn analyse van de Bijbel pleit voor godsdienstvrijheid en tolerantie. Spinoza sluit dit werk af met een lovende beschouwing over de vrijheid van de Amsterdamse burgers, maar die tolerantie strekte niet zover dat deze teksten in Amsterdam zonder gevaar konden verschijnen. Het boek verscheen daarom zonder de naam van de auteur en met een vervalst impressum (‘Hamburg, Henricum Kuenraht, 1670').
En niet zonder reden, want onmiddellijk na het verschijnen brak een storm van kritiek uit. In diverse steden werd het boek in beslag genomen bij de boekverkopers en niet veel later werd het drukken, verspreiden of verkopen van het boek officieel verboden. Kort na zijn dood in 1677 verscheen wat we als Spinoza's levenswerk mogen beschouwen, de Ethica, waarin hij behalve op de ethiek ook zijn metafysica uiteenzette.
Ondanks de enorme aandacht voor leven en werk van de belangrijkste Nederlandse filosoof, wisten wetenschappers niet de identiteit van de drukker van zijn belangrijkste werken te achterhalen. Brieven of archiefstukken die uitsluitsel zouden kunnen geven, ontbreken. Ten onrechte wordt in de literatuur nu vaak de Amsterdamse uitgever Jan Riewertsz aangewezen als de drukker van Spinoza, maar hoewel hij behoorde tot de kring van 'Spinozisten', was Riewertsz een uitgever die het eigenlijke drukwerk uitbesteedde.
Zo stuitten Dijkstra en Jagersma op de onbekende Amsterdamse boekdrukker Israel de Paul (1630-1680), van wie slechts een handvol werken bewaard zijn die zijn naam dragen. De Paul had zich klaarblijkelijk toegelegd op het drukken van (verboden) boeken en pamfletten uit de kring van vrijdenkers rond Spinoza. Ook in het tolerante Amsterdam bleef dat een hachelijke onderneming en De Paul verkoos de anonimiteit om zich tegen vervolging te beschermen. Uiteindelijk waren het de boekwerken zelf die hem nu hebben onthuld als drukker.
“Ik kon eigenlijk nauwelijks geloven dat het verhaal klopt', zegt hoofdconservator Garrelt Verhoeven van de Bijzondere Collecties van de UvA. `Twee van de belangrijkste boekhistorici op dit gebied, docent Paul Dijstelberge en onderzoeker John Lane, konden de bewijsvoering van de studenten gelukkig bevestigen. Dit laat maar weer eens zien dat nauwgezet onderzoek naar ons papieren erfgoed verrassende nieuwe inzichten kan opleveren.”
Bijz. Collecties UvA - ANP - Folia UvA* * *
NB, hoewel de Opera Posthuma in het persbericht niet genoemd werd (maar wel de Ethica), moet de OP wel bedoeld zijn.
Goed werk van die studenten. Chapeau! Het ontrafelen van elk aspect uit de historische context van Spinoza is van belang (en houdt hem in het nieuws, zoals vandaag blijkt). Het is via het belang van Spinoza dat naar die drukker werd gezocht, zoveel moge duidelijk zijn. Spinoza inspireert - ook boekwetenschappers.
* * *
Klik op afbeelding voor het in schema gebrachte bewijsmateriaal
Recenste getuigenis van dat we dit niet wisten:
Piet Steenbakkers begint paragraaf 2 "printing history: the latin text" van zijn hoofdstuk "The text of Spinoza’s Tractatus" In: Yitzhak Y. Melamed & Michael A. Rosenthal (Eds.) SPINOZA’S THEOLOGICAL-POLITICAL TREATISE (Cambridge University Press, 2010) met: “The printing history of the original Latin text of the TTP has been well explored.” (Waarbij hij verwijst naar Land, Gebhardt, Bamberger en Gerritsen). Maar hij eindigt die paragraaf met: “It may be useful to point out that so far the names of the printers who produced the early editions of the TTP remain unknown. The publisher of all Spinoza’s works was Jan Rieuwertsz; “But alas, there is no good evidence that Jan Rieuwertsz at any time owned a press, and plenty that he commissioned others to do his printing for him.” In spite of the thorough research by Gerritsen, the identities of the printers have remained secret since the perilous times in which they multiplied Spinoza’s high-risk treatise.”
* * *
Rindert Jagersma, een van de twee Amsterdamse studenten boekwetenschappen, verscheen al eerder op dit blog. Het blog van 5 dec. 2012 over hoe bescheiden Spinoza voorkomt in het boek "De Gouden Eeuw"; het blog van 5 febr. 2013 over dat Spinoza voorkwam in de aflevering van zondag 23 dec 2012 in de jeugdserie “Welkom in de Gouden Eeuw;” het blog van 18 febr. 2013 over de OVT-uitzendingen waarin historicus Luc Panhuysen een top 13 van (volgens hem) belangrijkste mensen uit de Gouden Eeuw: met Spinoza. Goed bezig Rindert, ga zo door.
Aanvulling 17 mei 2013
Trouw heeft het bericht niet.
Op NRC-boeken heeft Roderick Nieuwenhuis een bericht: Drukker Spinoza's 'Ethica' na 350 jaar ontdekt, dat hij ontleende aan Knack.be
Zie artikel in Folia Magazine #33 26-6-013
Ook Filosofie Magazine bracht het bericht op de website.
Aanvulling 18 mei 2013
Reacties
Spannend, die vondst! Zo op het oog is dat natuurlijk een piepklein detail van geringe betekenis, maar juist die kleine openingen kunnen onvoorzien grote gevolgen hebben voor verder onderzoek omtrent bv een clandestien netwerk.
Hopelijk kunnen de jonge boek-onderzoekers verder speuren. De belangrijke rol die Glazemaker (geadresseerde van brief 84; zie daarover drie blogs hier) verdient zonder twijfel verdere studie. Hij moet ook een spil in Rieuwertsz' project zijn geweest.
Wim Klever 16-05-2013 @ 13:54
Het persbericht vertelt niet het volledige verhaal. Dit is het overzicht van de anonieme drukken van Spinoza:
Renati Des Cartes principiorum philosophiæ 1663 Bakkamude
Renatus Des Cartes Beginzelen der wysbegeerte 1664 Aaltsz
Tractatus theologico-politicus 1670, 1672 en na 1677 Israel de Paull
De Nagelaten schriften 1677 Israel de Paull
Opera Posthuma (met daarin de Ethica) 1677 Israel de Paull
Tractatus theologico-politicus (herdruk/nadruk in octavo) 1673 Jacob de Zetter.
Dat Rieuwertsz de uitgever was van de eerste uitgaven van Spinoza staat helemaal niet vast. Het zou wel eens zo kunnen zijn dat Spinoza zelf de uitgever was. Daarmee zou het wat raadselachtige gedrag van Jarig Jelles kunnen worden verklaard - die op verzoek van Spinoza ging uitzoeken hoe het zat met de nl vertaling. Als Rieuwertsz de uitgever was van de eerdere werken, had dat immers niet gehoeven. Er is kort en goed geen enkel bewijs voor de rol van Rieuwertsz als uitgever van de anonieme latijnse uitgaven en er pleit het een en ander tegen.
Dit onderzoek van Trude en Rindert is de opmaat tot een boekhistorisch proefschrift over Jan Rieuwertsz en zijn netwerk. Glazenmaker zal daar vermoedelijk een grote rol in spelen.
Paul Dijstelberge 16-05-2013 @ 22:30
Dank @ Paul Dijstelberge.
Spannende, nieuwsgierig makende informatie.
Googlen n.a.v. dit bericht bracht informatie over het project "Netwerken rond de uitgever Jan Rieuwertsz" (Uitvoerder: Trude Dijkstra) i.h.k.v. het onderzoeksprogramma "De culturele industrie van Amsterdam in de Gouden Eeuw" Woensdag 19 juni 2013 staat een Symposium gepland. http://burckhardt.ic.uva.nl/ciage/2010.html
Wellicht een typefout, want volgens amstelodamum is dat symposium op 1 juni 2013.
http://www.amstelodamum.nl/site/uploads/symposium_ak_ass.pdf
Stan Verdult 16-05-2013 @ 23:09
Aan het eind van het blog heb ik toegevoegd, tot waar het bericht doordrong in de media, voor zover ik kon nagaan.
Verder ontving ik de volgende mail van Trude Dijkstra:
Beste Stan,
Ik zag dat je een link op je site hebt gezet over het symposium over de Gouden Eeuw, maar dit is een project waar ik drie jaar geleden aan mee heb gewerkt. Het huidige programma is ook erg interessant maar ik ben er niet om een verhaal over Rieuwertsz te houden.
Hartelijk,
Trude
Stan Verdult 17-05-2013 @ 10:55
Geweldig om te vernemen dat er een boekhistorisch proefschrift op komst is over Jan Rieuwertsz en zijn netwerk. Wat mij betreft: een desideratum van 30 jaar geleden. De opvolger van Simon Verheus in de UBA ( ik ben zijn naam even kwijt) heeft al een goede aanzet gegeven in zijn Amsterdamse oratie. Wellicht kan dit onderzoek ophelderen of ook Van den Enden's KVNN (1662)en VPS (1665), die hij op eigen kosten liet drukken, door Israel de Paul gezet zijn!
Wim Klever 17-05-2013 @ 11:30
Iemand stelde mij de vraag waar De Paul werkzaam was. Deze vraag heb ik voorgelegd aan Trude Dijkstra, een van beide onderzoekers. Zij laat weten:
"Israel de Paul was werkzaam in de Tuinstraat, en zijn opvolgers hebben daar tot aan het begin van de 18de eeuw gewerkt."
Stan Verdult 17-05-2013 @ 14:15
Om te reageren op de vraag van Wim Klever of Van den Enden ook door De Paul gedrukt is kan ik alvast zeggen dat we daar naar gekeken hebben en dat we hier zo snel mogelijk uitsluitsel over denken te kunnen geven. En zo zijn er nog veel boeken te bekijken en te onderzoeken!
Trude Dijkstra 17-05-2013 @ 15:28
Schema met het bewijsmateriaal toegevoegd (ontleend aan de website van de ASK).
Stan Verdult 20-05-2013 @ 10:08
Bonjour,
Connaissons-nous les "libres-penseurs" édités par Israël De Paul ?
Marc Bedjai 24-05-2013 @ 18:20
Ah, bonjour aussi mon camerade 'vandenendienne'. Quel plaisir de te retrouver ici avec une petite réaction! Je voudrais souscrire ta question importante. Et je suis sûr que Dijksma et Jagersma feront leur mieux pour composer une réponse. Mais comment vais-tu? Est-ce-que tu travailles encore á une continuation de ton importante et très volunineuse étude (4 épais volumes!!) sur le cercle de Van den Enden? Ca m'intéresse plus que beaucoup! La victoire n'est pas encore à la côté de notre idôle commun, mais
le nombre des opposants se diminuisse tous les jours. Ne laissons pas perdre l'espérance!
Wim Klever 24-05-2013 @ 22:49
Pardon Marc, au lieu de 'vandenendienne' il faut lire 'vandenendenien'. FvdE est un homme. Et au lieu de 'ferons: 'seront faire'. Tard dans le soir mon francais est assez mal.
Wim Klever 25-05-2013 @ 12:14
Monsieur Bedja et Monsieur Klever,
Si je vous comprends bien, vous voulez savoir si d’autres libres penseurs ont fait imprimer leurs livres auprès d’Israel de Paul. Pendant nos recherches, Rindert et moi avons également prêté attention au dit cercle de Spinoza. Nous avons déjà obtenu plusieurs résultats positifs, mais jusqu’ici nous sommes encore prudents à y lier des conclusions pertinentes.
En temps voulu nous avons certainement l’intention d’élaborer nos résultats plus à fond pour pouvoir les publier ensuite, à ce que nous espérons.
Trude Dijkstra 27-05-2013 @ 19:44