BdSpinoza

Abel J. Herzberg over: Spinoza in Bergen-Belsen

Op 7 mei 2011 had ik een blog: "Abel J. Herzberg (1893 - 1989) wat te denken van zijn sterke verhaal over de Ethica?" Het ging over het verhaal dat hij in zijn dankwoord bij de uitreiking van de P.C. Hooftprijs op 14 oktober 1974, vertelde over een oude vrouw die in het concentratiekamp Bergen-Belsen de Ethica had gelezen. Ik gaf mijn redenen, waarom ik aan de oprechtheid en waarheid van dat verhaal twijfelde. Naar mijn gevoel had Herzberg het beschrevene geënsceneerd omdat het hem goed uitkwam bij de boodschap die hij wilde brengen (dat haat niets oplost). Voor de duidelijkheid: ik twijfelde er niet aan dat hij bij iemand in het 'Vorzugslager' (het 'bevoorrechtenkamp') Bergen-Belsen de Ethica had aangetroffen, maar over wat hij daar verder over beweerde.

En zie, tweeënhalf jaar later, op oudjaarsdag, ontving ik een e-mail met de tekst:

"Weet u niet dat de Espinoza episode ook in Tweestromenland onder 15 februari 1945 voorkomt? Ik begrijp niet waarom u aan de waarheid daarvan zou twijfelen."

De e-mail was afkomstig van Jack Santcross, de vertaler in het Engels van Herzberg's Tweestromenland tot: Between Two Streams - a diary from Bergen-Belsen (Tauris Parke, 1997, 2008)

Ik schrok: was mij ontgaan dat Herzberg dit verhaal al eerder had verteld? Maar hij had toch zelf in zijn PC Hooft-lezing gezegd dat hij het voor de eerste maal vertelde? (Zie die tekst in dat blog)

Ik ging direct dezelfde dag naar de bibliotheek om de drie delen van het Verzameld werk van Abel J. Herzberg te lenen. Die dag en Nieuwjaarsdag heb ik met veel genoegen een aantal van zijn werken herlezen. Over mijn bevindingen zal ik aan het eind van dit blog nog kort iets zeggen.

Maar als eerste keek ik uiteraard naar wat er stond in het Bergen-Belsen-dagboek bij 15 februari 1945. Ik geef hier de relevante passage uit Abel J. Herzberg, Tweestromenland. Dagboek uit Bergen-Belsen [Querido's Uitgeverij B.V., Em., 1950, 5e druk (e-book) 2013] mét de daarbij geplaatste eindnoot (in het verzameld werk voetnoot)

Dat was alles wat Herzberg erover in zijn uitgegeven dagboek had meegedeeld. Je kunt dus niet zeggen dat "de Espinoza episode" die Herzberg in zijn P.C. Hooft-lezing vertelde al in Tweestromenland voorkwam. Dat zou trouwens indruisen tegen zijn eigen mededeling dat hij die toen voor het eerst vertelde.

Ik heb alles nog eens goed herlezen. En om weer helemaal in mijn vroegere bewondering voor Herzberg te komen, herlas ik zijn Amor fati (1946) en zijn Brieven aan mijn kleinzoon. De geschiedenis van een joodse emigrantenfamilie (1984) en nog hier en daar wat van zijn teksten. Op basis van mijn waardering voor hem, heb ik hem indertijd verzocht mee te werken aan een boekje, Hoezo te oud? over ouder worden en zingeving dat ik hielp samenstellen bij gelegenheid van het aftreden op l2 juni 1984 van mr. M. P. I. G. van Thiel na acht jaar voorzitterschap van COSBO-Nederland, het Centraal Orgaan van de Samenwerkende Ouderenbonden, waarvan ik directeur was. Tot mijn vreugde voldeed Herzberg aan dat verzoek. Zijn tekst is jammer genoeg niet opgenomen in het derde deel van zijn Verzameld werk, dat slechts een selectie van zijn werk omvat. Ik vertel dit om duidelijk te maken dat ik geen enkele aversie o.i.d. tegen Herzberg had - juist integendeel.

Maar hoe ik mij ook opnieuw open stel voor die P.C. Hooft-rede en ik mij met de inhoud van zijn prachtige betoog kan verenigen - ik kan er niet omheen dat op mij de omkadering van zijn verhaal als iets kunstmatigs en door hem verzonnen en geconstrueerd overkomt. Niet dat hij die Ethica in de handen van een stervende vrouw had aangetroffen, maar al de rest. Ik neem trouwens aan dat ze al gestorven was, want haar vingers waren, zoals hij schreef, al verstijvend. En als het al waar is dat hij de pagina waar haar vinger in stak al te pakken had, het was dan toch zijn keuze van de zin die hij naar voren haalde, namelijk: ‘God heeft zich zelve lief met oneindige geestelijke liefde.’ Ik kan niet anders dan bij mijn eerste beoordeling te blijven.    

Nu blijf ik hangen bij die passage in de noot: "Mooi onderwerp voor een proefschrift: Spinoza in Bergen-Belsen." Wat kan hij daarmee bedoeld hebben? Dat er in Bergen-Belsen veel van Spinoza werd gelezen en/of over Spinoza werd gesproken? Werd er een cursus over gehouden, zoals er door de gevangen in Vught wel colleges werden gegeven? In Amor Fati of Tweestromenland vertelt hij daar niet over. Heeft ooit iemand met interesse in Spinoza Abel Herzberg daarnaar gevraagd?

                                               * * *

Tot slot nog even iets over zijn schitterende Brieven aan mijn kleinzoon. Het betreft werkelijk prachtige herinneringen aan het leven en het jodendom van zijn uit Rusland en Litouwen afkomstige grootouders. Ook bevat het mooie passages over het leven van migranten in hun verschillende werelden. Het hoort door zijn authenticiteit een plaats te hebben op lijstjes van migrantenliteratuur, die het tussenin leven van migranten schetsen.

In Amor fati dat ik vroeger al meermalen gelezen had, viel mij nu pas op, hoe hij ruim voor Hannah Arendt met haar typering van 'banaliteit van het kwaad' kwam (n.a.v. Eichmann die het aan eigen denken ontbrak), Abel J.Herzberg al in zijn verhaal "Scharführer X", het eerste in Amor Fati, schreef dat we ons niet moeten vergissen in zijn bijzonder misdadige aanleg. "Scharführer X is... niets. Hij is leeg. Men heeft hem idealisme toegedacht. Hij bezit dat niet. Men heeft hem opvattingen toegeschreven. Hij mist ze. Men heeft in hem tenminste vaderlandsliefde of nationaal enthousiasme willen ontdekken. Hij heeft er geen zweem van."

______

Foto Abel Herzberg - in 1982 genomen door Bert Nienhuis.

spinoza | 02-01-2014 | 11:49 | Link | Reacties (5)