BdSpinoza

Elie Luzac (1721 - 1796) uitgever van La Mettrie's L’Homme Machine dat 'schaadelijke en heilloose gevoelens van Spinosa' zou bevatten

Luzac was afkomstig uit een geslacht van Franse Hugenoten die eind 17e eeuw naar Leiden en omgeving waren uitgeweken. In Leiden studeerde hij rechten en promoveerde hij in 1759, waarna hij zich datzelfde jaar voor het Hof van Holland als advocaat liet beëdigen. Hij ontplooide tal van activiteiten, maar was toch vooral, zoals zijn leerling H.C. Cras in een biografische schets opmerkte, ‘geschapen voor wetenschappen en letterarbeid.’

Luzac, aanhanger van een rationalistische, gematigde, tolerante en politiek behoudende Verlichting, schreef over de meest uiteenlopende onderwerpen, maar het liefst over filosofie, politieke theorie, natuurrecht, politieke economie en politiek. Gedreven door een schijnbaar onverzadigbare belangstelling, vulde hij met zijn energieke en vlotte pen duizenden bladzijden en werd hij ‘een van die auteurs die sneller schrijven dan God lezen kan,’ aldus E.H. Kossmann in zijn oratie van 1966. Verlicht, maar bestrijder van het revolutionaire gevaar - verlicht maar overtuigd orangist. “Want gylieden zult zien, dat als het Land ’t avond of morgen in ongelegenheid komt, al wederom toevlucht tot den Prins van Oranje genomen zal worden. Daar is geen mis op,” schreef hij in 1784 [Cf.]

Rietje van Vliet heeft in haar proefschrift dat zij in 2005 verdedigde laten zien dat hij een belangrijke positie in het Nederlandse en internationale boekbedrijf van de achttiende eeuw innam en daarvoor opereerde in een omvangrijk netwerk - ook internationaal. Aan het Rapenburg in Leiden had hij een boekhandel en uitgeverij en in 1750 een vestiging in de Duitse universiteitsstad Göttingen, waar hij was voorgedragen als drukker van de Georg-August Universität in Göttingen.

De Franse arts Julien Offray de La Mettrie, die bij de beroemde hoogleraar Boerhaave in Leiden colleges had gevolgd, moest in 1746 uit Frankrijk vluchten, daar zijn materialistische ideeën die hij in zijn Histoire naturelle de l'âme zou tonen, de kerkelijke en wereldlijke overheid niet welgevallig waren. Hij trok eerst naar Middelburg en toen naar het hem bekende Leiden, waar hij opnieuw uiting gaf aan zijn gemechaniseerde wereldbeeld. In 1747 nam La Mettrie contact op met Luzac met het verzoek om zijn L’Homme Machine uit te geven. Het werd datzelfde jaar anoniem op de markt gebracht, maar Luzac had wel zijn eigen naam als uitgever op de titelpagina gezet.

Het werk, waarin de functies van het menselijk lichaam, maar ook van de geest, worden verklaard uit de mechanische werking van zijn organismes, door wetten van oorzaak en gevolg, en niet door goddelijke wetten, veroorzaakte grote beroering in Leiden op de eerste plaats, maar tot ver buiten de Republiek. De Waalse kerkenraad riep direct de uitgever die tot die kerk behoorde, op het matje en ook de wereldlijke overheid werd ingeschakeld. Hij ontkende de schrijver te zijn, maar weigerde de naam van de schrijver te onthullen. L’Homme Machine werd gezien als een libertijns en atheïstisch werk dat 'schaadelijke en heilloose gevoelens van Spinosa' bevatte. Men las erin dat de materie, dat het lichaam zowel zelfbewegend als gevoelig is, waarin de oorsprong van het denken zou moeten worden gezocht. Het werk werd in beslag genomen.

Luzac probeerde zich te verdedigen met een geschrift L’homme plus que machine, maar het mocht hem niet baten. Overigens bracht Luzac wel meteen een herdruk van L’Homme Machine op de markt. Alle commotie maakte dat het een bestseller werd. Ook schreef hij een pamflet over de vrijheid van drukpers (Essai sur la liberté de produire ses sentimens (1749), een voor die tijd radicaal pleidooi voor vrijheid van meningsuiting, met het argument dat alleen de vrije uitwisseling van alle relevante argumenten de waarheid zou doen zegevieren en de verlichting van de mensheid zou helpen bevorderen. Het ging hem om zakendoen en geld verdienen, maar niet zonder enig idealisme. Luzac zou vaker werken laten verschijnen die in vlammen opgingen. Verboden boeken, net als hoog oplaaiende ruzies tussen geleerden leverden nu eenmaal veel geld op.

La Mettrie was het te heet onder de voeten geworden en toen hem een aanbod bereikte om zich aan de Academie van Wetenschappen in de Pruisische hoofdstad Berlijn te verbinden, nam hij dat aanbod graag aan. Met behulp van zijn uitgever wist de Franse geleerde de grens over te vluchten naar Berlijn.

Ook gaf Luzac verschillende verlichte tijdschriften uit die een internationaal publiek op de hoogte moesten houden van het nieuws in de Republiek der Letteren. Een van die tijdschriften was de Bibliothèque impartiale (1750-1758), dat voor een groot deel werd volgeschreven door Jean Henri Samuel Formey, secretaris van de Berlijnse Academie van Wetenschappen en daarmee een sleutelfiguur in geletterd Europa [cf dit blog]. Met deze Jean Henri Samuel Formey, die de uitgave L’Homme Machine betreurde, voerde Luzac een uitgebreide correspondentie waarin ook de kwestie La Mettrie aan de orde kwam en hij Formey vroeg of die er misschien voor kon zorgen dat La Mettrie zijn schulden aan hem zou terugbetalen. 

Verspreiders én slachtoffers van het publieke 'Spinoza'-beeld
Voordat J. Isael in het voorlaatste hoofdstuk van zijn Radicale Verlichting in zeven punten de leer van La Mettrie samenvat, van een flink aantal waarvan men grote overeenstemming met Spinoza kan aantreffen, geeft hij de volgende belangrijke zin:

"Hoe vreemd het ook lijkt, La Mettrie had blijkbaar helemaal geen rechtstreekse kennis van Spinoza, en dus is het spookbeeld van Spinoza dat hij oproept niet de werkelijke Spinoza, of zijn geschriften, maar de publieke 'Spinoza' van wie het beeld zo grondig vastlag in de maatschappij waarin hij leefde." (p 755).

Hoeveel temeer gold dat niet voor kerkenraden en overheden, waarvan ik een oordeel in de kop van dit blog opnam dat La Mettrie's L’Homme Machine 'schaadelijke en heilloose gevoelens van Spinosa' zou bevatten.

_____________

Julien Offray de Lamettrie, De mens een machine. Vertaling en inleiding van Hans W. Bakx. Boom Meppel Amsterdam, 1994 [in z'n geheel te lezen op freethinker.nl]

Ann Thomson (Ed.), Julien Offray de La Mettrie, Machine Man and Other Writings. Cambridge University Press, 1996 - books.google

DE MENS MEER DAN EEN MACHINE. Geschrift ter weerlegging van de belangrijkste argumenten, waarop het Materialisme is gegrond. DOOR ELIE LUZAC, junior. TWEEDE EDITIE. GOTTINGEN. UITGAVE IN EIGEN BEHEER, MDCCLV. [vertaald door en te lezen op verbodengeschriften.nl]

Rietje van Vliet, Elie Luzac (1721-1796). Boekverkoper van de Verlichting. Nijmegen: Vantilt, 2005, 698 blz. [handelsuitgave van haar dissertatie]

Bespreking van bovenstaand boek door Wyger R.E. Velema [PDF]  

Bespreking door Roelof van Gelder, Een allergevaarlijkst schepsel. Elie Luzac (1721-1796), verlicht boekverkoper. NRC 16 juni 2006 

W.R.E. Velema, Enlightenment and Conservatism in the Dutch republic. The Political thought of Elie Luzac (1721-1796). Assen/Maastricht, 1993 

Rietje van Vliet, "Geleerde correspondentie. Inkijk in wetenschappelijke boekenhandel in de achttiende eeuw", in: NRC 18-8-2001. Boeiende bespreking van Hans Bots en Jan Schillings (ed.), Lettres d’Elie Luzac à Jean Henri Samuel Formey (1748-1770). Regard sur les coulisses de la librairie hollandaise du XVIIIe siècle. Parijs, Honoré Champion 2001. [PDF]

Rietje van Vliet, "Print and Public in Europe 1600-1800." In: Simon Eliot, Jonathan Rose, A Companion to the History of the Book. John Wiley & Sons, 2011 - books.google  

Blog van Rietje van Vliet

Ton Jongenelen, "De teloorgang van het goede boek. Kreeg Elie Luzac bijval van de auteur van De Koopman?" [DBNL]

Peter Buijs, De eeuw van het geluk: Nederlandse opvattingen over geluk ten tijde van de Verlichting, 1658-1835. Uitgeverij Verloren, 2007 - books.google

spinoza | 07-01-2014 | 21:06 | Link | Reacties (4)