Etty Hillesum (1914 - 1943) en Spinoza
Naar aanleiding van de 100ste geboortedag van Etty Hillesum die vandaag wordt herdacht, kan ik uiteraard niet heen om de herdenkingsartikelen die in Trouw en elders worden gepubliceerd.
Ik heb indertijd, ik weet niet
meer wanneer het werd uitgegeven, de fraai uitgegeven band met het
volledige werk van haar in bezit gehad (zojuist kwam ik tegen dat dit
in 1986 verscheen; hier de cover van de 6e editie die in 2012 uitkwam). Het boek had een paarsige uitstraling en het
betrof een best dikke pil. Ik herinner mij aan de ene kant interesse
en bewondering voor haar gehad te hebben, maar dat ik uiteindelijk
grote moeite kreeg met haar in mijn ogen nogal geëxalteerde en
zweverige schrijven. Ik kon geen contact krijgen met haar diep
religieuze gevoel en haar nogal grote hang naar mystiek. Bijvoorbeeld zinnen als:
“En nu voel ik, hoeveel het is geweest, dat je me te dragen hebt gegeven. Zoveel moois en zoveel degelijks. En het moeilijke is, zodra ik me bereid toonde het te dragen, altijd weer veranderd in iets moois. En het mooie en grote was soms nog zwaarder te dragen dan het lijden, omdat het zo overweldigend was. Dat één klein mensenhart zoveel kan beleven mijn God, zoveel kan lijden en zoveel kan liefhebben, ik ben je er zo dankbaar voor mijn God, dat je míjn hart speciaal hebt uitgekozen, in deze tijd, om alles te mogen ondergaan, wat het ondergaan heeft” [Het verstoorde leven, p. 150]
Ik kwam er tenslotte niet meer doorheen en heb het boek weggedaan - lang geleden - ver voor de tijd waarin ik mij met Spinoza ben gaan bezighouden.
Naar aanleiding van haar verjaardag vroeg ik mij af of zij mogelijk iets met Spinoza gehad zou hebben. Vooral een zin van Heldring die in Trouw werd geciteerd, deed die vraag bij me opkomen. Heldring zou haar "de heilige van het Museumplein" hebben genoemd, "omdat zij in staat was zonder haat te zijn." Dat lijkt alsof zij vanuit een besef als Spinoza in Ethica 4/45 formuleert, had geleefd - en misschien was dat het wel waar ik moeite mee had?
Om eens een eerste indruk te krijgen gaf ik in Google haar naam met die van Spinoza in. Aan de eerste hits had ik niets; die verwezen naar het Etty Hillesum Centrum in Deventer, waar op 23 maart 2012 het boek van Rikus Koops over de Korte Verhandeling gepresenteerd werd. Grappig wel zo'n eerste 'link' tussen Hillesum en Spinoza. Dat Etty Hillesum Centrum zo zag ik spoedig daarna, organiseert heel 2014 de Expositie 'Het leven van Etty Hillesum' en geeft faciliteiten voor de website 100 jaar Etty Hillesum. Daarop wordt een agenda met een hele reeks activiteiten bijgehouden.
Verder zag ik dat haar uitgever Balans een pagina met uitvoerige informatie heeft over haar, nieuwe uitgaven van en over haar; het Joods Historisch Museum heeft op haar website een pagina aan haar gewijd. Nergens kom ik een verwijzing naar Spinoza tegen.
Tot ik zie dat er voorbije dagen en vandaag aan de universiteit van Gent een internationaal congres over haar wordt gehouden, georganiseerd door het in Gent gevestigde Etty Hillesum Onderzoekscentrum, met de titel: ETTY HILLESUM - HER LETTERS AND DIARIES.
Tot mijn verrassing zie ik dat prof. dr. Maria Luísa Ribeiro Ferreira, hoogleraar moderne en hedendaagse filosofie aan de universiteit van Lissabon, van waar ze onlangs met pensioen ging, afgelopen maandagmiddags op dat congres een lezing heeft gehouden over:
“Spinoza and Etty Hillesum: Two different views of God”
[Abstract] "It is difficult to compare two philosophers so distant in time and thought, yet we immediately see there are some striking similarities that bring them near - they were both Jews with peculiar views on Judaism; they lived in dark times; inhabited the same country and sustained an unorthodox concept of God. The purpose of our paper is to show that Spinoza and Etty Hillesum were willing to know God using a therapeutic approach of the human passions, enhancing joy and practicing self knowledge. Spinoza's Deus sive Natura is imperturbable; Etty's God is merciful and compassionate, a fragile God that needs the help of men. In spite of the religious, ontological and ethical differences that separate the two thinkers, they are united by the belief of a common ground in all creatures and by the same wish of a fusion with God as a consequence of the fruition of life."
Maar de ochtend van diezelfde conferentiedag viel nog een keer Spinoza's naam, namelijk in de lezing van prof. dr. Bernd Dietz (University of Córdoba, Spain), die sprak over:
"Etty Hillesum’s inner fountain: a god for all credo’s”
[Abstract] "While it is often the habit of organized religions and political ideologies to abhor mysticism and critical thinking, there remains an immense need for maturity, wisdom, decency, appreciation of beauty and the sheer constructive capacity to come to terms with the realities of life whose satisfaction can only rely on individual freedom. As a rule, these virtues do not emerge in sufficient quantities from the Machiavellian or Hobbesian collectivities described by political philosophers, nor can the same be imposed through totalitarianism and tyranny as we learnt from the experience of nationalism, socialism and fascism. They can only proceed from the gifted inspiration, disciplined courage, profound honesty and exceptional powers, both of perception and expression, of moral heroes such as Etty Hillesum. This paper will insist on the exemplary value of her writings as an invaluable source for human growth in any essential domain of physical, mental, aesthetic and social existence. That Etty Hillesum is of rare relevance to serious spirituality and religiousness, cannot be denied. Yet, the ethical stance of her writerly self can also appeal to those who believe in Spinoza’s God."
Ja, dat klinkt me geheel in de geest van Spinoza en zijn TTP: mensen met een totaal verschillend godsbeeld kunnen dezelfde ethiek aanhangen. Maar of Etty iets dergelijks zelf - verwijzend naar Spinoza - geschreven heeft, weet ik nog niet.
Niet daar er iets over Spinoza in te vinden zou zijn, toch een link naar
M.C. Goetze, Etty Hillesums Rilke-Lektüre [Diplomarbeit Universiteit Utrecht Germanistik, z.j.] [PDF]
