BdSpinoza

Frank Westerman's schitterende nieuwe boek "Stikvallei" en de opstand tegen de bedoelingloosheid van 't bestaan

Morgen, donderdag 31 oktober, zal in de Openbare Bibliotheek Amsterdam de presentatie plaats hebben van het nieuwe boek van Frank Westerman, Stikvallei. Het lag hier maandag al in de boekhandel, zodat ik het al - in één ruk en zeer genietend- heb kunnen lezen. Op het eerste gezicht lijkt het weergeven van mijn leeservaring niet thuis te horen op dit blog. Maar toch... ik wil er graag van getuigen dat juist zij die Spinoza in hun bagage hebben - en dat zal toch voor veel bezoekers van dit weblog het geval zijn - wellicht nog meer dan anderen van dit boek kunnen genieten. Spinoza's naam komt er niet in voor, maar zijn denken schemert door vele passages heen.

Ook dit is weer zo'n literair non-fictie-verhaal in een snit waar Frank Westerman zo ongeveer een patent op heeft. Als object van zijn onderzoek neemt hij een merkwaardige gebeurtenis die in de avond van 21 augustus 1986 plaats vond in Noordwest-Kameroen. In één klap sterft er al het leven in een vallei uit: 1746 mannen, vrouwen en kinderen, hun koeien, kippen, bavianen, zeboes en vogels liggen er dood in het gras. Er is geen schade aan hun hutten en de begroeiing te zien. Wat is er gebeurd? Hoezo deze raadselachtige massale sterfte? Welk mysterie schuilt achter deze gebeurtenis?

In 1992 was Westerman al eens naar Kameroen geweest en had hij er een radioreportage aan gewijd. Nu in Stikvallei benadert hij nog eens het gebeuren uit diverse perspectieven (vanuit vulkanologen en andere wetenschappers (deel 1); vanuit christelijke missionarissen ter plekke (deel 2); vanuit de lokale bevolking en Kameroense cultureel antropologen (deel 3). Zo krijgen we 'waarheden' van meerdere kanten belicht.

En dat is Westermans centrale interesse, altijd al, maar heel sterk in dit boek: hoe ontstaan verhalen? Is na vijfentwintig jaar al de vinger te leggen op het rond deze gebeurtenis ontstaan van een mythe? Want dat is zijn overtuiging, die hij ook al aanhing in zijn boek Ararat (2007): aan mythische verhalen liggen concrete gebeurtenissen ten grondslag. Feiten zijn niet los te krijgen van woorden erover. Die woorden omzwachtelen gebeurtenissen met tegelijk duiding, betekenisverlening. "Dit bijslijpen van de ruwe realiteit was mensenwerk; het werd gedaan door ons - de soort die in alles om zich heen betekenisvolle patronen wil ontwaren." Zijn die er niet, dan brengen we ze aan. (150) Het mechanisme erachter is: "de menselijke nieuwsgierigheid neemt geen genoegen met onvolledigheid, ongerijmdheid of onkenbaarheid. Als het niet anders kan, verzinnen we het ontbrekende erbij." Fabuleren we om de wereld kloppend te maken? (175)

Hij haalt aan het eind Malinowksi aan volgens wie in tijden van crisis, mythes een uitweg kunnen bieden via het bovennatuurlijke. Westerman volgt dat en schrijft: "Als soort dienen we ons behalve tot de natuur ook te verhouden tot de door onszelf voortgebrachte cultuur, het rijk der verhalen."(294) We wéten inmiddels donders goed dat al onze menselijke druktemakerij uiteindelijk opgaat "in de kosmische achtergrondruis." Daar verweren we ons tegen door verhalen te vertellen, die ons het gevoel geven dat we bijzonder zijn. (270). Via een Kameroense schrijver geeft hij een kloof weer tussen westerse vulkanologen (zoeken een oorzaak) en Afrikanen die uitgaan van opzet en een reden zoeken: wie kan er voordeel van gehad hebben - een drang om overal bedoelingen achter te zoeken. Eerder hadden we al vernomen: "Een natuurlijke dood bestaat niet in dit land" (198). Westerman vraagt zich dan af of dat niet voortkomt "uit opstandigheid tegen de bedoelingloosheid van het bestaan?" (260)

Dit mengsel van westers ongeloof en scepticisme, maar tegelijk diepgaande interesse in strategieën van mensen om zicht en vat te krijgen op wat een onbegrijpelijk mysterie lijkt, maakt dit boek zo buitengewoon interessant. Zijn serieuze poging om de vinger te krijgen achter het ontstaan van verhalen en hoe die op hun beurt terugslaan op de werkelijkheid. De dodenvallei van Nyos nam hij als casus: "Dit was mijn proefakker om na te gaan wat voor verhalen daaruit nu, een kwarteeuw na dato, waren ontsproten." (150).

En dan legt hij de recensenten a.h.w. al in de mond wat hij met zijn boek aan het doen is. In een gesprek met een van de figuren, pater Jaap Nielen, die voor hij in Kameroen als missionaris te werk werd gesteld, in Rome gepromoveerd was op een studie over de fenomenologie van Max Scheler, vergeleken met de filosofie van Thomas van Aquino. De grondslag van Schelers ideeën was dat je als mens niet losstaat van je omgeving en van je medemens en tevens dat niet iedereen hetzelfde waarneemt. "Ik vertelde dat ik bezig was om drie verschillende camerastandpunten in te nemen, om van daaruit scherp te stellen op de dodenvallei. Mijn zorg als proefnemer was de ruis die ik zelf veroorzaakte: participatieonderzoek beïnvloedde de uitkomst. Door drie verhalen uiteen te trekken schiep ik vanzelf een vierde." (p. 179)

Westermans Stikvallei is dit hoogst interessante "vierde verhaal" dat drie andere invalshoeken bundelt, onderzoekt, analyseert en... overstijgt. De meest interessante invalshoek blijkt dus niet alleen de objectief wetenschappelijke te zijn (die overigens zo objectief niet blijkt te zijn, maar vol passie en vooroordeel zit), niet die van missionarissen en ontwikkelingswerkers die hún visies naar Afrika transporteren, niet uitsluitend de - deels vaak magische anderdeels kritische complottheorieën uitende - zienswijze van de lokale bevolking, maar een poging om al die benaderingen in één overstijgend verhaal te integreren. Hij doet dat als een ontdekkingsreiziger die een nieuw gebied verkent tussen waarneming en interpretatie - tussen Wahrheit und Dichtung. Als een onderzoeker die ook de kern van waarheid ván verdichting serieus neemt.

Frank Westerman levert met dit boek een schitterende casestudy die bruikbaar zou zijn in maar te laat verschijnt voor het boek van L. Laeyendecker dat zaterdag 2 november zal verschijnen, Kritische stemmen. Maatschappijkritiek van oudheid tot heden [Damon], waarin deze zou aantonen (volgens Trouw vandaag) dat juist in het mythische denken een kiem van maatschappijkritiek steekt.

 Aanvulling: DWDD 31 oktober 2013

spinoza | 30-10-2013 | 12:47 | Link | Reacties (9)