Had Willem Witteveen verwantschap met Spinoza?
Willem Witteveen (1952), prof.dr. W.J. Witteveen, was in Tilburg hoogleraar rechtstheorie en retorica en tevens lid van de PvdA-fractie van de Eerste Kamer der Staten-Generaal. Hij behoorde met zijn vrouw en dochter tot de slachtoffers bij de vliegramp met de MH17 op 17 juli 2014 in Oekraïne. Zij gingen op vakantie en vlak tevoren had hij bij zijn uitgever de kopij ingeleverd van wat zijn laatste boek zou worden: De wet als kunstwerk. Een andere filosofie van het recht. Met collages en miniaturen van de auteur [Boom, 2014]. Zijn uitgever omschrijft het zelfs als zijn magnum opus.
Het kwam onlangs uit en in Trouw van zaterdag 27 december besprak Kees Schuyt het enthousiast. Schuyt vermeldde vele namen van filosofen die in het boek aan de orde kwamen (Rousseau, Montaigne, Kant), sociologen (Weber, Simmel, Selznick) en literaire schrijvers (Orwell, Kafka, Havel e.a.). Spinoza niet en ik neem aan dat Schuyt, die zich toch als Spinoza-liefhebber afficheert, wel vermeld zou hebben als Spinoza wél in het boek voorkwam.
Aan het slot vatte hij de kern van Witteveens levens- en rechtsfilosofie samen in: “De wet is geen instrument om ons in een keurslijf te persen, maar een poort naar vrijheid, vrede, veiligheid en voorspoed.” Die passage staat aldaar niet tussen aanhalingstekens, dus ik weet niet of het letterlijk zo in Witteveens boek staat. Met een kleine aanpassing werd het ook de kop van de recensie.
Toen ik dat las, moest ik uiteraard meteen aan Spinoza denken. Dit was toch een treffende samenvatting van wat Spinoza in het laatste hoofdstuk van de Tractatus theologico-politicus, schreef!
"Het is niet het doel van de politiek om de mensen van redelijke wezens tot dieren of automaten te maken, maar integendeel om ervoor te zorgen, dat hun geest en lichaam veilig kunnen functioneren en dat zijzelf de vrije rede gebruiken en niet met haat, toorn of bedrog strijden, noch zich door bittere gevoelens jegens elkander laten meeslepen. Het doel van de politiek is dus in werkelijkheid de vrijheid." Benedictus de Spinoza in Tractatus theologico-politicus, hoofdstuk 20.
Het verbaasde mij dat Kees Schuyt die associatie kennelijk niet had, althans hij legde die parallel niet in zijn recensie. Of Witteveen affiniteit had met Spinoza en in zijn werk verwantschap toonde met het gedachtegoed van Spinoza, weet ik niet. Witteveen was eerder voorzitter van de jury van de Spinozalens en sprak in die hoedanigheid op 24 november 2010 de Laudatio uit bij de uitreiking van de Spinozalens aan Richard Sennett (die was eerder bij Boon in te zien, maar is daar verdwenen). Affiniteit met Spinoza is voor die jury-functie overigens geen voorwaarde. Ik heb geprobeerd daar op internet iets over te vinden, wat niet lukte. In het enige boek van hem dat books.google toont, Willem Witteveen, De Geordende Wereld Van Het Recht: Een Inleiding [Amsterdam University Press, 1997, 2e gewijzigde druk 2003 - books.google] wordt Spinoza slechts een keer alleen maar genoemd.
Maar in deze passage is die verwantschap frappant. En daar had Spruyt best op mogen wijzen.
__________
Afshin Ellian had in Elsevier een persoonlijk stuk, "Een vaarwel aan mijn vriend en leermeester Willem Witteveen." [Cf.]
Recensie, “De ware kunst van wetten maken” in SC.
